آیا بی‌خبری رهبر و رئیس‌جمهوری ایران از ماجرای سقوط هواپیما ممکن است؟

خبرگزاری فارس در گزارشی که روز شنبه ۲۱ دی ماه ۱۳۹۸ روی سرخط این خبرگزاری قرار گرفته مدعی شده، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر و حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران تا دو روز پس از اصابت موشک به هواپیما از آن بی‌اطلاع بوده‌اند. 

«صبح جمعه در فاصله  کمتر از ۴۸ ساعت پس از این اتفاق، با محرز شدن خطای انسانی برای فرماندهان ارشد نظامی کشور، رهبر معظم انقلاب و رئیس جمهور در جریان موضوع قرار می گیرند». 

معنی این جمله آن است که آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی، ساعاتی پیش از  ۶ صبح روز جمعه ۲۰ دی ماه تازه از ماجرا اطلاع یافته‌اند. اما چگونه چنین چیزی ممکن است. سعی می‌کنیم از طریق اظهارنظرها و فکت‌ها در فاصله ساعت ۶:۱۸ دقیقه صبح چهارشنبه ۱۸ دی ماه (لحظه سقوط هواپیما)، تا زمان انتشار اطلاعیه نیروهای مسلح، یعنی ۷:۰۵ صبح روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۹۸ ببینیم آیا چنین ادعایی ممکن است؟ برای جواب دادن به این سوال باید پرسید، در چه شرایطی ممکن است رهبر و رئیس‌جمهور ایران از این ماجرا بی‌اطلاع باشند. 

اول از همه باید دید چه کسانی از اول به طور قطعی از واقعیت خبر داشته‌اند؟ چه کسانی با استناد به برخی شواهد به اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی مشکوک شده‌اند؟ چه سوال‌هایی در این میان برای افکار عمومی پیش آمده است؟ 

بعد از این باید پرسید چرا رهبر و رئیس‌جمهوری ایران اطلاع قطعی نداشته‌اند؟ چطور مشکوک نشده‌ و سوالی برای‌شان پیش نیامده؟ چرا و از چه مقام‌های آگاهی سوال نکرده‌اند؟ 

 

چه کسانی صبح روز اول به طور قطع از واقعیت خبر داشته‌اند؟

آن طور که از صحبت‌های سه مقام نظامی ایران، امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه، حسین سلامی، فرمانده کل سپاه و علی عبداللهی معاون هماهنگ‌کننده ستاد کل نیروهای مسلح برمی‌آید، در همان روز اول فرماندهان سپاه و ستاد کل نیروهای مسلح از واقعیت خبر داشته‌اند. 

امیرعلی حاجی‌زاده، روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۹۸ در تلویزیون ایران اعلام کرد: 

«صبح چهارشنبه به من اطلاع دادند هدفی را زده‌اند، تقارن این [با سقوط هواپیما] من رو به شک انداخت. من غرب کشور بودم بلافاصله به سمت تهران حرکت کردم. در بین راه به مسئولان زنگ زدم و اطلاع دادم. تا برسم تهران دیدم ستاد کل نیروهای مسلح یک تیم بررسی حادثه تشکیل داده است.»

حسین سلامی، فرمانده کل سپاه نیز روز یکشنبه ۲۲ دی ماه در مجلس اعلام کرد: 

«با بررسی های بیشتر، احتمال اصابت این فرضیه بیشتر می‌شد، اما ما هرگز تا غروب چهارشنبه اطمینان پیدا نکردیم، به همین دلیل هم ستاد کل نیروهای مسلح یک تیم از متخصصین را تعیین کرد و آنها هم شروع به بررسی ماجرا کردند.»

علی عبداللهی، معاون هماهنگ‌کننده ستاد کل نیروهای مسلح نیز شامگاه سه‌شنبه ۲۴ دی ماه در تلویزیون ایران مدعی شد:

«حدود ساعت ۷ بعدازظهر به ستاد کل اطلاع دادند که این اتفاق رخ داده و ستاد کل بازرسان فنی را فراخوانی کرد ساعت ۸ این افراد جمع و تا ساعت ۱۰ توجیه و ساعت ۱۰ شب چهارشنبه به ماموریت اعزام شدند.»

با این اوصاف می‌توان مطمئن بود که ۱۳ ساعت بعد از حادثه  فرماندهان سپاه و ستاد کل نیروهای مسلح به طور قطع از واقعیت خبر داشته‌اند. 

در این میان، اولکسی دانیلوف، دبیر شورای امنیت اوکراین نیز در گفت‌وگویی که روز ۲۴ دی ماه منتشر شد مدعی شد: 

«کی‌یف روز پس از سرنگونی هواپیما به‌طور قطع می‌دانست که سقوط هواپیما ناشی از عملکرد نیروهای مسلح ایران است. می‌خواستیم تا تهران تیم تحقیقاتی اوکراین را برای ورود به محل و انجام تحقیقات بپذیرد. پس از آن‌که ایران پذیرفت تیم تحقیقاتی وارد شود، بیانیه‌ای که سفارت آن کشور در تهران منتشر کرده بود نیز از وب‌سایت سفارت‌خانه برداشته شد».

البته هیچ نشانه‌ای در تایید این ادعا وجود ندارد، اولین اشاره عمومی مقام‌های اوکراینی مربوط صبح فردای آن روز، یعنی پنج‌شنبه ۱۹ دی ماه دیده می‌شود؛ جایی که همین مقام امنیتی اعلام کرد: «اوکراین برخورد موشک را به عنوان یکی از چهار فرضیه احتمالی سقوط هواپیما بررسی می‌کند.»

 

بیشتر بخوانید: گاهشمار وقایع سقوط هواپیمای اوکراینی (از لحظه سقوط تا قبول مسئولیت)

روز اول؛ چهارشنبه ۱۸ دی

 چه شواهدی از برخورد موشک وجود داشت؟

اینها همه در حالی است که از همان ابتدای کار مطالبی در شبکه‌هی اجتماعی درباره برخورد موشک مطرح شده بود که اولین مورد مربوط به پایگاه خبری عرب‌زبان الحدث است که دقایقی بعد از سقوط هواپیما مدعی شد تصاویر اولیه نشان می‌دهد احتمالا هواپیما توسط موشک ایرانی سرنگون شده است. 

?s=20

این ادعا در حالی مطرح شد که تا لحظه انتشار این توییت هیچ تصویری از هواپیما در رسانه‌های رسمی و غیررسمی و شبکه‌های اجتماعی منتشر نشده بود. 

با این همه در اولین ساعات بعد از ظهر روز چهارشنبه برخی کاربران تصاویری را از بقایای هواپیما منتشر کردند. برخی از تصاویر،بقایای یک موشک را نشان می‌داد که اصالت آنها مورد تردید بود. در عین حال برخی شباهت‌ها میان قطعات هواپیمای اوکراینی و هواپیمای مالزی وجود داشت که در سال ۲۰۱۴ توسط جدایی‌طلبان مورد حمایت روسیه در اوکراین، هدف قرار گرفته و سرنگون شده بود. 

?s=20

تا نیمه شب روز چهارشنبه بحث درباره این شواهد و اعتبار آنها در شبکه‌های اجتماعی بالا گرفته بود، این در حالی بود که مقام‌های رسمی عالی‌رتبه در چند نوبت این ادعا را تکذیب کرده بودند. از جمله ابوالفضل شکارچی که با عنوان سخنگوی ارشد نیروهای مسلح در رسانه‌های ایران معرفی می‌شود به شدت این احتمال را رد کرد و با اطمینان گفت: «هیچ کارشناس نظامی و سیاسی این موضوع را تایید نمی‌کند.» 

از مقانم‌های دولتی نیز وزیر راه و شهرسازی نیز با اطمینان اعلام کرد: «شایعاتی مبنی بر تروریستی بودن، انفجار یا تیراندازی به هواپیما به عنوان علت بروز سانحه و سقوط هواپیمای ۷۳۷ اوکراینی درست نیست و نقص فنی دلیل این حادثه بوده است.»

این در حالی بود که دقایقی بعد گزارش اولیه سانحه در خبرگزاری‌های رسمی منتشر شد، آمده بود: «یک گروه خاص برای بررسی مسائل مرتبط با مواد منفجره و پرتوزا» به کارگروه‌های یازده‌گانه تحقیق و بررسی اضافه شده است.

با این اوصاف می‌توان گفت به رغم تکذیب‌های مطمئن مقام‌های رسمی نظامی و دولتی، تردیدهایی درباره احتمال برخورد موشک به هواپیما هم در فضای عمومی و هم در جریان بررسی رسمی به وجود آمده بود؛ تردیدهایی که شواهدی میدانی هم برای آنها وجود داشتند. 

چطور ممکن است آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی روز اول خبر نداشته باشند؟ 

بی‌خبری رهبر ایران در روز اول تنها در یک صورت ممکن است: سرپیچی فرماندهان سپاه و ستاد کل نیروهای مسلح از مطلع کردن مافوق و فرمانده کل قوا. طبق ماده ۴۱ آئین‌نامه انضباطی نیروهای مسلح فرماندهان سپاه موظف بوده‌اند موضوع را در اسرع وقت به فرمانده مافوق گزارش کنند. 

اما اگر این را کنار بگذاریم باز هم بی‌اطلاعی آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی نامحتمل، بعید و  بسیار دور از ذهن است. فقط در این سه حالت چنین چیزی ممکن است:

یکی اینکه شخصیت‌های اول و دوم نظام جمهوری اسلامی برغم وجود شواهدی قابل تامل و بالا گرفتن حرف و حدیث در فضای عمومی، اصلا نسبت به این مساله حساس نشده‌ و برای کسب اطلاع از واقعیت ماجرا تلاش نکرده‌اند. 

حالت دوم این است که حساس شده‌اند، ولی دسترسی به افراد مطلع نداشته و به ناچار از افراد بی‌اطلاع سوال کرده‌اند. آن طور که رسانه‌های رسمی گزارش داده‌اند، تا ساعاتی پیش از سقوط هواپیما، هنگام موشک‌باران پایگاه نظامی آمریکا در عراق، رهبر ایران در ارتباط مستقیم با فرماندهان سپاه در جریان حمله قرار داشته و به گمان نزدیک به یقین این ارتباط در ساعات و روزهای بعدی نیز ادامه داشته است. 

از سوی دیگر حسن روحانی نیز به عنوان رئیس شورای‌عالی امنیت ملی، قاعدتا باید امکان تماس با اعضای این شورا، از جمله فرمانده کل نیروهای مسلح و فرمانده کل سپاه را داشته باشد. 

در حالت سوم نیز در شرایطی است که آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی به موضوع حساس شده‌اند از مقام‌های مطلع سوال کرده‌اند، اما واقعیت را به آنها نگفته‌اند. این مساله در مورد آیت‌الله خامنه‌ای، خلاف سلسله مراتب نظامی است. اما در مورد روحانی شرایط کمی متفاوت است. فرماندهان نظامی لزوما پاسخگوی رئیس‌جمهوری نیستند، اما روی کاغذ روحانی رئیس شورای‌عالی امنیت ملی است که فرماندهان نیروهای مسلح عضو آن به شمار می‌روند. طفره رفتن از پاسخگویی و پنهان کردن یک مساله مهم امنیتی از رئیس شورای‌عالی امنیت ملی، اقدامی سوال‌برانگیز حتی در ساختار جمهوری اسلامی ایران است.

 

روز دوم، پنج‌شنبه ۱۹ دی 

چه کسانی به طور قطع از واقعیت خبر داشتند؟

در این روز دایره افرادی که با قطعیت از سقوط هواپیما با موشک سپاه اطلاع داشتند، به مراتب بزرگ‌تر شد. ساعتی بعد از غروب آفتاب در تهران نیوزویک به نقل از منابع آگاه امنیتی نوشت هواپیمای اوکراینی توسط پدافند هوایی ایران به اشتباه سرنگون شده است. 

پس از این دیگر  رسانه‌های معتبر آمریکایی هم به نقل از مقام‌های امنیتی همین خبر را با ذکر جژئیاتی تازه منتشر کردند. خبرنگار شبکه سی‌بی‌اس حوالی ساعت ۸ و نیم شب پنج‌شنبه در توییتر نوشت از اصابت «دو موشک» به هواپیما خبر داد. همان حوالی دونالد ترامپ هم کمی پیش‌تر به خبرنگاران گفته بود: «هواپیمای اوکراینی احتمالا به اشتباه توسط ایران ساقط شده است.»

چند ساعت بعد جاستین ترودو در یک نشست خبری که حوالی ساعت ۱۱ و نیم شب به وقت تهران برگزار شد به صراحت گفت برای او محرز شده که هواپیما بر اثر اصابت موشک ایرانی سقوط کرده است. 

پس از این سران دو کشور دیگر، یعنی بریتانیا و استرالیا هم اعلام کردند که سرنگونی هواپیما توسط موشک‌های پدافند هوایی ایران برایشان ثابت شده است. 

این به این معنی است که در ساعات پایانی پنج‌شبه، دست کم مقام‌های سه کشور جهان، مقام‌های امنیتی و رسانه‌های معتبر بین‌المللی، در آن سوی دنیا از ماجرا باخبر بودند، اما سران جمهوری اسلامی روح‌شان از واقعیت خبر نداشته است! 

ادعای بی‌اطلاعی آیت‌الله خامنه‌ای از آنچه زیر نظر مستقیم او رخ داده سر جای خود، ادعای بی‌اطلاعی حسن روحانی هم در روز پنج‌شنبه سوال‌برانگیز است. حتی به فرض اینکه سپاه و ستاد کل نیروهای مسلح خود را موظف به پاسخگویی به دولت ندادند، باز هم رئیس‌جمهوری ایران کانال‌های دیگری برای اطلاع از واقعیت داشته است. 

حسن روحانی و محمد جواد ظریف در این مدت رسما با مقام‌های عالی‌رتبه غربی از جمله، رئیس‌جمهور، وزیر خارجه و نخست‌وزیر کشورهای اوکراین، کانادایی، بریتانیا، سوئد و دانمارک تماس تلفنی داشته‌اند. در تمام این تماس‌ها و تماس‌های دیگری که می‌توانست برقرار شود، فرصت برای دولت فراهم بوده که از مقام‌های غربی درباره شواهد ادعای‌شان سوال شود. در درون دولت هم تلاش برای کسب اطلاع از طریق وزارت اطلاعات، وزارت دفاع و حتی وزارت ارتباطات برای بررسی تصاویر ماهواره‌ای وجود داشته است. حتی اگر بی‌اطلاعی روز چهارشنبه را هم قبول کنیم، تصور بی‌اطلاعی روحانی در روز پنج‌شنبه مشکل است. او فرصت داشته از طریق نهادهای زیر نظرش به اطلاعات کافی دست پیدا کند. 

انتشار شواهد تازه در فضای عمومی

علاوه بر این روز پنج‌شنبه در فضای عمومی نیز شواهد تازه‌ معتبری منتشر شدند که برای بسیاری حکم تایید قطعی را داشتند. در ساعت ۹ و ۴۰ دقیقه، پنج‌شنبه شب، نریمان غریب، کارشناس امنیت دیجیتال ویدیویی را از لحظه برخورد موشک با هواپیما در توییتر منتشر کرد. 

?s=20

اصالت این ویدیو دو ساعت بعد از سوی منابع مستقل، از جمله نیویورک‌تایمز تایید شد. با این حساب تا ساعات پایانی شب، برای بخش بزرگی از افکار عمومی دنیا و روزنامه‌نگاران جای تردیدی نمانده بود که واقعیت چیست. اما ظاهرا هنوز برای رهبر و رئیس‌‌جمهوری ایران موضوع روشن نشده بود. 

چطور ممکن است آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی روز پنج‌شنبه از واقعیت بی‌خبر باشند؟ 

با توجه به اعلام نظر قطعی کشورهای غربی و منابع تحقیقی مستقل، واقعیت تا نیمه شب پنج‌شنبه به وقت تهران برای بسیاری از مردم جهان آشکار شده بود، سخت می‌توانیم باور کنیم آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی در پایان این روز به کل از ماجرا بی‌خبر باشند. 

 

روز سوم، جمعه ۱۹ دی 

طبق اظهارات رسمی، ظاهرا روز سوم آقایان تازه از ماجرا آگاه شدند. معلوم نیست دقیقا چه زمانی به آیت‌الله خامنه‌ای خبر داده‌اند یا رئیس‌جمهوری ایران کی از ماجرا خبردار شده است. خبرگزاری فارس نوشته «صبح جمعه در فاصله کمتر از ۴۸ ساعت پس از این اتفاق، با محرز شدن خطای انسانی برای فرماندهان ارشد نظامی کشور، رهبر معظم انقلاب و رئیس جمهور در جریان موضوع قرار می‌گیرند.» با این حساب احتمالا پیش از ساعت ۶ صبح جمعه واقعیت بر رهبر و رئیس‌جمهوری ایران آشکار شده است. 

حتی اگر فرض کنیم چنین ادعایی صحت دارد، باز هم میان انتشار اطلاعیه رسمی و تایید خبر سرنگونی هواپیما با موشک سپاه، بیش از ۲۴ ساعت زمان فاصله است. در واقع یک روز پنهان‌کاری رسما و از سوی خبرگزاری فارس تایید شده است. پدیده‌ای که شائبه پنهان‌کاری طولانی‌تر را تقویت می‌کند. معلوم نیست چرا روز جمعه این خبر اعلام نشد و در این فاصله یک روزه چه بحث‌هایی میان سران جمهوری اسلامی ایران درباره این واقعه جریان داشته است.