علیرضا اعرافی
عضو فقهای شورای نگهبان
حوزه علمیه قم در فقه بیش از ۵۰۰ رشته گرایش تحصیلی دارد.
نادرست
حوزه علمیه قم چند رشته گرایش تحصیلی دارد؟
علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه، روز ۲۹ دی ۱۴۰۰ در دیدار چند تن از اندیشمندان و اساتید علوم عقلی از کشورهای لبنان، سودان و… گفته است: «حوزه علمیه قم در علوم شرعیه و فقه، بیش از ۵۰۰ رشته گرایش تحصیلی دارد».
آقای اعرافی دقیقا مشخص نکرده منظور او از «رشته گرایش تحصیلی» چیست، اما در صحبت‌های خود به «فقه معاصر اشاره کرده و گفته است:
«یکی از مهمترین رشته‌های فقه در حوزه قم فقه معاصر است. ضمن اینکه تأسیس ابواب فقهی جدید از دستاوردهای حوزه علمیه قم در پاسخگویی به نیازهای روز حکومت است. فقه رسانه و فقه تعلیم و تربیت تنها مثال‌هایی از این ابواب می‌باشند».
جست‌وجوی منبع
برای اطمینان تلاش کردیم با مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه کشور تماس بگیریم. با دفتر آقای اعرافی، معاونت آموزش و معاونت پژوهش سطوح عالی و دفتر مدیریت برنامه‌ریزی و توسعه علمی تماس گرفتیم، اما موفق نشدیم منبع مشخص یا فهرست «رشته گرایش‌های علوم شرعیه و فقه» را پیدا کنیم. یکی از افرادی که با او صحبت کردیم به ما گفت، «احتمالا حاج آقا بر اساس تحقیقات خودشان این حرف را زدند».
یکی از مسئولان دفتر مدیریت برنامه‌ریزی و توسعه علمی که گفته می‌شود مسئول «تنظیم درختواره‌های دانشجویی» است، به ما گفت:
«احتمالا منظورشان فقه و اصول و همه علوم شرعیه بوده چون ما علوم شریعه و فقه نداریم. برخی از حرفهای حاج آقا بر اساس علم خودشان و تحقیقات خودشان است. اما بر اساس مستندات و درخت واره و زیر شاخه‌هایی که ما داریم اگر تمام عنوان‌هایی که در حوزه تدریس می‌شود در فقه و اصول و تمامی علوم شریعه را حساب کنیم به عددی در همین حد می‌رسیم.»
بعد از این خود دست به کار شدیم تا ببینیم با توجه به اطلاعات موجود در سایت‌های رسمی حوزه علمیه چند رشته گرایش دارد؟
معاونت آموزشی حوزه علمیه قم جداول درسی برنامه آموزشی را در سه سطح یک، ۲ و ۳ منتشر کرده که نشان می‌دهد طلاب از سال اول ورود به حوزه علمیه تا پایان سطح ۳ (پیش از ورود به درس خارج/سطح ۴) جمعا ۲۶ درس دارند (۱۹ درس در سطح اول و ۷ درس در سطح ۲ و ۳). طلبه‌هایی که بعد از سطح یک تصمیم می‌گیرند، مبلغ شوند، یعنی به تبلیغ بپردازند، برنامه آموزشی سفیران هدایت را می‌گذرانند که جمعا ۴۲ درس را شامل می‌شود. مجموعه عناوین دروس حوزوی در جدول زیر آمده است:
منبع: جداول درسی برنامه آموزشی جاری حوزه‌های علمیه، جداول دروس برنامه آموزشی سطوح عالی حوزه‌های علمیه، جداول دروس برنامه آموزشی سفیران هدایت
رشته‌های تخصصی سطح ۲-۴ حوزه علمیه قم
حوزه‌های علمیه علاوه بر دروس عمومی که در سطوح یک تا ۳ ارائه می‌کنند، رشته‌های تخصصی هم دارند که باید آن را برنامه آموزشی جدید حوزه برشمرد. به گفته مجتبی کلباسی، مدیر مراکز تخصصی حوزه از سال ۱۳۷۰ با دو رشته تخصصی «تفسیر و کلام» و سپس «قضا و تبلیغ» شروع شد.
نگاهی به فهرست رشته‌های تخصصی حوزه علمیه که در ۳ سطح ۲، ۳ و ۴ برگزار می‌شود، نشان می‌دهد که حوزه علمیه جمعا ۴۰ رشته تخصصی دارد که البته برخی از آنها مثل مطالعات اسلامی به زبان‌های مختلف ارائه می‌شود که اگر همه آنها را یک رشته در نظر بگیریم، جمع آن کمتر می‌شود. پیشتر در سال ۱۳۹۵، کلباسی، مدیر مراکز تخصصی حوزه در نشست هم‌اندیشی مدیر حوزه‌های علمیه با مدیران مراکز تخصصی گفته بود: «مراکز تخصصی در ۲۶ رشته در سطوح دو، سه و چهار در علوم مختلف حوزوی به تربیت دانش‌پژوهان می‌پردازند». گفتنی است تمام مراکز تخصصی حوزه علمیه در قم مستقر نیستند بلکه شامل کلیه مراکز تخصصی حوزه علمیه در سراسر کشور می‌شود.
نگاهی به پورتال اساتید راهنما و مشاور کلیه رشته‌های حوزه علمیه نشان می‌دهد که رشته‌های تحصیلی حوزه علمیه در ۱۱ رشته به این شرح تقسیم‌بندی شده است: اخلاق و تربیت، ادبیات عرب، تاریخ اسلام، علوم حدیث، حقوق و قضا، تفسیر و علوم قرآنی، فلسفه و کلام، تبلیغ و معارف، اصول فقه، فقه معاملات و فقه عبادات. به‌رغم تفکیک اساتید حوزه علمیه به ۱۱ رشته تحصیلی، حجت‌السلام رستم‌نژاد معاون آموزشی حوزه علمیه، در خرداد سال ۱۴۰۰ رشته‌های حوزوی را ۱۶ رشته با ۴۰۰ گرایش عنوان کرده، که البته همه این رشته و گرایشات فقهی نیست، بلکه تمام مباحث حوزوی را شامل می‌شود.
برنامه درسی گرایش‌های مختلف فقه
فارغ از دروس فقه، اصول فقه، قواعد فقه، که همیشه در برنامه درسی حوزه علمیه قرار داشته و اساس دروس حوزوی را تشکیل می‌داده، در سال‌های اخیر حوزه علمیه گرایش‌های تازه‌ای از فقه ارائه داده است. حوزه علمیه قم جمعا ۳۰ مرکز فقهی دارد. با مرور وب سایت‌های آموزشی حوزه، به این گرایش‌های درسی از فقه برخوردیم:
۱- فقه نظام (۵ زیرمجموعه)
فقه نظام اقتصادی / فقه نظام سیاسی / فقه نظام تربیت / فقه و نظام حقوقی / اصول و مبانی فقه نظام
۲- فقه معاصر (۸ زیرمجموعه)
فقه رمز ارزها / فقه پول / فقه بورس و اوراق بهادار / فقه بانک ربوی در اسلام / فقه ربا و بانکداری اسلامی / فقه اساس حکومت اسلامی / فقه حاکمیت در اسلام / فقه ولایت و حکومت اسلامی
۳- فقه معاملات
۴- فقه عبادات
فقه و حقوق بشر / فقه و حقوق بین‌الملل / فقه و حقوق تجارت / فقه تجارت الکترونیک / فقه حمل و نقل تجاری
۶- فقه نجوم
تعیین قبله، استهلال، ستاره شناسی / رابطه آسمان و زمین
۷- فقه خانواده
فقه تربیتی یا فقه تعلیم و تربیت / فقه روانشناسی
۸- فقه رسانه
فقه رسانه مجازی / فقه رسانه نوشتاری / فقه ادبیات نمایشی
فقه هوش مصنوعی / فقه بازی‌های رایانه‌ای / فقه شبکه‌های اجتماعی
اگر همه اینها را رشته و گرایش‌هایی از فقه بدانیم و بار علمی آن را با رشته‌ها و گرایش‌های دانشگاهی یکی فرض کنیم، عدد آنها از ۳۰ تا۴۰ رشته و گرایش فقهی تجاوز نمی‌کند.
مفاهیم «رشته» و «گرایش» در علوم شرعیه و فقه چقدر اصالت دارد؟
نظام آموزش دانشگاهی و طبقه‌بندی به رشته‌ها و گرایش‌های مختلف در سطوح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری مفهومی غربی است که تقریبا به یک شکل در سراسر دنیا در سال‌های پس از آموزش مقدماتی، توسط نهادهای دانشگاهی ارائه می‌شود. این نظام، الگو گرفته از روشی است که توسط ویلهلم فون هومبولت در اوایل دهه ۱۸۱۰ در دانشگاه برلین پایه‌ریزی شده‌بود. به‌همین دلیل به این روش دانشگاهی، نظام آموزش عالی هومبولتی هم می‌گویند. حوزه علوم شرعیه در شیعه سابقه حدود ۱۰۰۰ساله دارد و نخستین مدرسه فقهی شیعه را شیخ طوسی در قرن پنجم هجری و زمانی که از بغداد به نجف تبعید شد، در این شهر پایه‌گذاری کرد. در سال‌های اخیر تلاش شده که نظام آموزش فقهی در حوزه قم، به اصول آموزش عالی هومبولتی نزدیک شود. برای همین مفاهیمی مانند رشته و گرایش در بعضی مدارس زیر نظر حوزه علمیه، ارائه می‌شود. این موضوعات بعضا باعث نارضایتی طلاب هم شده و از آن به عنوان «بوروکراسی حوزه‌ای» یاد می‌کنند. گفته می‌شود این مساله یکی از عواملی پدیده‌ای است که با عنوان مهاجرت از قم به نجف از آن یاد یاد می‌شود.
/برخی روحانیون نزدیک به جمهوری اسلامی این پدیده را چندان مهم نمی‌دادند. به عنوان نمونه محمدتقی رهبر، عضو جامعه روحانیت مبارز که می‌گوید: «مهاجرت به نجف زیاد نیست، اگر هم باشد خیلی نادر است؛ قم هم مرکزیت خودش را دارد.»
جمع بندی
علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه، مدعی است: «حوزه علمیه قم در علوم شرعیه و فقه، بیش از ۵۰۰ رشته گرایش تحصیلی دارد».
بعد از جست‌وجوی مفصل و تماس با بخش‌های مختلف دفتر مدیریت حوزه‌های علمیه کشور، نه‌تنها هیچ منبعی در تایید این آمار پیدا نکردیم، بلکه به شواهدی در نقض آن برخوردیم.
چند ماه پیش از این معاون آموزشی حوزه علمیه تعداد کل رشته‌های حوزوی (فقهی و غیر فقهی) را ۱۶ رشته با ۴۰۰ گرایش عنوان کرده است. منبع این آمار هم مشخص نیست، اما ۱۰۰ گرایش کمتر از آمار آقای اعرافی است.
بر اساس اطلاعاتی روی سایت رسمی حوزه‌های علمیه در دسترس است، در مجموع ۴۰ رشته تخصصی در سطوح دو تا چهار در حوزه‌های علمیه ارائه می‌شوند. مجموع تعداد دروس حوزوی در سطوح یک تا سه هم روی هم ۶۸ درس است.
علاوه بر اینها ما توانستیم عناوین ۴۰ گرایش فقهی را هم پیدا کنیم که در ۸ زیرمجموعه ارائه می‌شود. یکی از این زیرمجموعه‌ها «فقه معاصر» است که آقای اعرافی به آن اشاره کرده است. گرایش‌های فقه معاصر «فقه رمز ارزها، فقه پول، فقه بورس و اوراق بهادار، فقه بانک ربوی در اسلام، فقه ربا و بانکداری اسلامی، فقه اساس حکومت اسلامی، فقه حاکمیت در اسلام، فقه ولایت و حکومت اسلامی» هستند.
از دیگر زیرمجموعه‌های فقهی می‌توان به «فقه رسانه» با سه گرایش «فقه رسانه مجازی، فقه رسانه نوشتاری و فقه ادبیات نمایشی» و همین طور «فقه دین و فضای مجازی» با سه گرایش «فقه هوش مصنوعی، فقه بازی‌های رایانه‌ای و فقه شبکه‌های اجتماعی» اشاره کرد.
با این اوصاف به نظر می‌رسد فکت‌نامه این گفته آقای اعرافی را که «حوزه علمیه قم در فقه بیش از ۵۰۰ رشته گرایش تحصیلی دارد»، بی‌اساس می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.