علیرضا اعرافی
عضو فقهای شورای نگهبان
نهادهای حوزوی قم بیش از ۱۰۰ مجله علمی تولید می‌کنند.
نادرست
چند «نشریه علمی» در حوزه‌های علمیه منتشر می‌شود؟
علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه، روز ۲۹ دی ۱۴۰۰ در دیدار با چند مهمان خارجی از کشورهای لبنان، سودان و… گفته است: «در مجموعه‌های حوزوی شهر قم، بیش از ۱۰۰ مجله علمی در حال فعالیت و تولید محتوا هستند». او اظهار داشت: یکی از محورهای فعالیت حوزه علمیه قم پاسخگویی به نیازهای حکومت اسلامی می‌باشد که در این جهت به تأسیس مجلات علمی مختلفی اقدام نموده است.
مجله علمی دقیقا چیست؟
در آیین‌نامه نشریات علمی مصوب ۲ آذر ۱۳۹۸ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آمده است:
«نشریه علمی، نشریه‌ای است که با هدف گسترش ارتباطات علمی، هدفمند‌سازی پژوهش و فناوری، پیشرفت و ترویج علم، یافته‌های تازه و دستاورد پژوهش‌های بنیادی، کاربری و توسعه‌ای را در قالب مقاله‌های علمی در دوره و شمارگان منظم منتشر می‌نماید و دارای شماره شاپا (ISSN) می‌باشد».
در این آیین‌نامه مقرر شده که هر نهادی نمی‌تواند نشریه علمی داشته باشد، بلکه تنها انجمن‌های علمی و موسسات مورد تایید وزاتخانه‌های علوم و بهداشت و انتشارات صاحب مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مشروط به دارا بودن زیرساخت‌های لازم، می‌توانند صاحب امتیاز یک نشریه علمی باشند. در این آیین‌نامه در تعریف انجمن علمی و موسسه‌ای که می‌تواند صاحب امتیاز نشریه علمی باشد آمده:
- انجمن‌های علمی دارای مجوز از کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛
- هریک از مراکز آموزش عالی، پژوهشی و فناوری که دارای موافقت قطعی از شورای گسترش آموزش عالی وزارتخانه‌های علوم و بهداشت یا سایر مراجع قانونی مورد تایید کمیسیون باشند. همچنین موسسات انتشاراتی دولتی یا غیردولتی که از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز دارند، در صورتی از سابقه و توانمندی‌های زیرساختی برخوردار باشند و شاخص‌های عملکرد آنها در حوزه پژوهش و فناوری از لحاظ کمی و کیفی به تایید کمیسیون برسد، به عنوان موسسه تلقی میشوند.
در هیچ کجای آیین‌نامه نشریات علمی، نامی از حوزه علمیه نیامده است، بنابراین اگر این نهاد حوزوی نشریه‌ای علمی منتشر می‌کند، مستقل از نشریات علمی مورد تایید وزارتخانه‌های علوم و بهداشت است.
آیا حوزه‌های علمیه صلاحیت انتشار نشریه علمی دارند؟
شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ ۱۳ شهریور ۱۳۸۷ به ریاست محمود احمدی‌نژاد به حوزه علمیه اختیار داده تا نسبت به صدور مجوز مجلات علمی حوزوی اقدام کند.
معاونت پژوهشی حوزه علمیه به عنوان مرجع صدور مجوز نشریه علمی حوزوی، از آیین‌نامه«اعطای رتبه علمی به نشریات حوزوی» پیروی می‌کند. براساس این آیین‌نامه نشریه علمی نشریه‌ای است که به ارائه مباحث علمی می‌پردازد و دارای ویژگی‌های ذیل است:
- اخذ مجوز نشر از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- تسلسل انتشار، فاصله منظم انتشار (حداکثر یک سال فاصله) دور انتشار نامحدود و با شماره‌های متوالی و ذکر تاریخ انتشار.
- قابلیت دسترسی عمومی.
- عنوان ثابت.
در این آیین‌نامه علاوه بر نشریات علمی، نشریات «علمی-پژوهشی»، «علمی-ترویجی» و نشریه «علمی-حوزوی» نیز پیش بینی شده، که باید ۷۰، ۸۰ درصد مطالب منتشره آن، علمی باشد و افراد حوزوی بر آن مدیریت کنند.
برخلاف نشریات علمی زیر نظر وزارتخانه‌های علوم و بهداشت که حتما باید صاحب امتیازی آن متعلق به یک انجمن علمی یا موسسه و انتشاراتی معتبر باشد، نشریات علمی حوزوی می‌تواند به صاحب امتیازی یک شخص حقیقی که از «فضلای حوزه» باشد منتشر شود.
حوزه علمیه و نهادهای حوزوی قم، چند نشریه علمی منتشر می‌کنند؟
معاونت پژوهشی حوزه علمیه در دو فهرست جداگانه لیست کامل مجلات علمی حوزوی را به تفکیک «علمی-پژوهشی» و «علمی-ترویجی» منتشر کرده که نشان می‌دهد جمعا حوزه علمیه ۴۸ مجله علمی پژوهشی و ۲۸ مجله «علمی-ترویجی» منتشر می کند:
- فهرست نشریات «علمی - پژوهشی» حوزه‌های علمیه خرداد ۱۴۰۰ (۴۸ مجله)
- فهرست نشریات «علمی - ترویجی» حوزه‌های علمیه خرداد ۱۴۰۰ (۲۸ مجله)
بنابراین براساس گزارش معاونت پژوهشی حوزه علمیه، نهادهای حوزوی قم جمعا ۷۶ مجله «علمی-پژوهشی» و «علمی-ترویجی» منتشر می‌کنند.
بسیاری از این مجلات این فهرست به صاحب امتیازی اشخاص حقیقی منتشر و برخی افراد بیش از یک مجله علمی دارند. در این فهرست حتی برخی از نشریات دیده میشوند که مدیر مسئول آن چند سال پیش درگذشته است. به عنوان مثال مدیر مسئول نشریه «حکومت اسلامی» که در ردیف اول فهرست مجلات «علمی- پژوهشی» قرار دارد محمود هاشمی شاهرودی است که در سال ۱۳۹۷ از دنیا رفته است. با وجود گذشت بیش از ۳ سال از درگذشت او هنوز مدیر مسئولی این نشریه به نام او در معاونت پژوهشی حوزه علمیه ثبت است.
سایت دیگری با عنوان پایگاه مرجع مجلات علمی (JREF) نیز در گزارشی فهرست کامل مجلات علمی منتشر شده در استان قم را منتشر کرده که نشان می دهد در این استان جمعا ۱۲۰ مجله علمی منتشر می شود. نگاهی به اسامی و صاحبان امتیاز این مجلات نشان می دهد که همه این مجلات وابسته به نهادهای حوزوی این استان نیستند بلکه حداقل ۳۰ مجله از ۱۲۰ مجله‌ای که در این فهرست لیست شده، متعلق به سایر نهادهای غیر حوزوی از جمله دانشگاه قم، دانشگاه صنعتی قم، دانشگاه مفید، دانشگاه آزاد اسلامی قم، موسسه آموزش عالی طلوع مهر، دانشگاه پیام نور قم و دانشگاه علوم پزشکی قم، است.
جمع‌بندی
علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه، مدعی است: «در مجموعه‌های حوزوی شهر قم، بیش از ۱۰۰ مجله علمی در حال فعالیت و تولید محتوا هستند».
شورای عالی انقلاب فرهنگی از سال ۱۳۸۷ به حوزه‌های علمیه اختیار داده تا برای انتشار مجلات علمی حوزوی مجوز صادر کنند. نشریات حوزوی از آیین‌نامه مجلات علمی وزارت علوم و بهداشت تبعیت نمی‌کنند و سازوکار انتشار آنها متفاوت از نشریات علمی متعارف است.
معاونت پژوهشی حوزه تا پایان خرداد ۱۴۰۰، فهرست ۷۶ عنوان نشریه «علمی-پژوهشی» و «علمی-ترویجی» را منتشر کرده است. برخی از این مجلات به صاحب امتیازی اشخاص حقیقی منتشر میشوند. برخی اشخاص همزمان مدیرمسئول چند نشریه‌اند و دست کنم در یک مورد، مدیر مسئول یکی از نشریات چند سال پیش فوت کرده است.
فارغ از اینکه مجلاتی که توسط نهادهای حوزوی، تحت عنوان مجله علمی منتشر می‌شود از چه کیفیتی برخوردارند، تعداد نشریات منتشره توسط نهادهای حوزوی، طبق آمار معاونت پژوهشی حوزه کمتر از ۱۰۰ مجله است. به همین دلیل «فکت‌نامه» به این گفته آقای اعرافی که «در مجموعه‌های حوزوی شهر قم، بیش از ۱۰۰ مجله علمی در حال فعالیت و تولید محتوا هستند» نشان «نادرست» می‌دهد.