آیا ارزش تولید ناخالص داخلی ایران بیشتر از ترکیه و عربستان است؟

 

خبرگزاری فارس در گزارشی که پنجم دی ماه ۱۴۰۰ منتشر کرد به استناد داده‌های آماری صندوق بین‌المللی پول اعلام کرد: «ایران در جایگاه نخست تولید ناخالص داخلی در منطقه قرار گرفته و کشورهای عربستان و ترکیه در رتبه‌های دوم و سوم منطقه قرار دارند.»

در این گزارش به داده‌های آماری صندوق بین‌المللی پول (بر اساس بازنگری اکتبر ۲۰۲۱) از ارزش جاری تولید ناخالص داخلی کشورهای جهان در سال ۲۰۲۱ میلادی استناد شده‌است. براساس این داده‌های آماری، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران ۱/۰۸هزار میلیارد دلار برآورد شده‌است.

پرسشی که تلاش خواهیم کرد در ادامه به آن پاسخ دهیم این است که چگونه ممکن است اقتصادی که به استناد آمارهای رسمی در یک دهه گذشته رشدی نزدیک صفر داشته، توانسته بالاتر از اقتصادهای ترکیه و عربستان قرار گیرد؟ چطور ممکن است دو کشوری که تا سال ۲۰۱۹ هر دو بزرگ‌تر از ایران بوده‌اند و در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ به ترتیب میانگین رشد سالانه ۵/۵ . ۲/۵ درصد داشته‌اند، حالا عقب‌تر از ایران قرار داشته باشند؟ 

نمودار و جدول زیر نشان می‌هد طبق آمار صندوق بین‌المللی پول ارزش تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری و رشد اقتصادی سه کشور ایران، ترکیه و عربستان در ۱۱ سال گذشته چقدر بوده است. 

 

تولید ناخالص داخلی یعنی چه؟

تولید ناخالص داخلی، به معنی مجموع ارزش کل کالاها و خدماتی است که در یک دوره زمانی مشخص (معمولا یک سال) در یک اقتصاد تولید می‌شوند. مطابق تعاریف مدرسه‌ای اقتصاد کلان، تولید ناخالص داخلی یا «تقاضای کل» عبارت است از مجموع: مصرف، سرمایه‌گذاری، خالص صادرات و واردات و خالص هزینه‌کرد دولت (با درنظرگرفتن مالیات).

تغییرات ارزش تولید ناخالص داخلی، نرخ رشد اقتصاد را نشان می‌دهد اما مقایسه ارزش جاری تولید ناخالص داخلی در سال‌های مختلف، آن هم در شرایط تورمی به تنهایی نشان‌دهنده تغییرات میزان تولید کالاها و خدمات نیست و می‌تواند تغییرات تولید ناخالص داخلی ناشی از افزایش قیمت این تولیدات باشد.

 برای اینکه اثر افزایشی نرخ تورم بر ارزش کل کالاها و خدمات، این محاسبات را با اشتباه مواجه نکند و عدد قابل اطمینانی از رشد اقتصادی به دست آید با انتخاب سال معینی به عنوان سال پایه، آمار مربوط به تولید ناخالص داخلی در سال‌های مختلف بر اساس قیمت‌های ثابت سال پایه سنجیده می‌شود و در واقع تولید ناخالص داخلی تنها نشان‌دهنده افزایش میزان تولیدات خواهد بود و اثر افزایش قیمت آنها به دلیل تورم از محاسبات حذف می‌شود.

کدام نرخ برابری دلار

تا زمانی‌که بحث و گفت‌وگو بر سر این متغیرهای کلان اقتصادی به بیان پول ملی کشورها (در مورد ایران ریال) باشد با مشکل کمتری روبرو هستیم. مشکل از جایی آغاز می‌شود که نهادهای بین‌المللی برای ارایه تصویری از اقتصاد کشورهای جهان و مقایسه آنها با یکدیگر مجبور می‌شوند که آمار و اطلاعات ملی اقتصاد کشورها را با ارزی واحد (معمولا دلار آمریکا) بیان کرده و آنها را همگن می‌کنند. این مساله برای اکثر کشورهای جهان که نرخ برابری پول ملی آنها با ارزهای جهانی تک نرخی و مشخص بوده و آن نرخ در بازار ارز تعیین می‌شود، مشکل محسوب نمی‌شود، هرچند که ممکن است خیلی دقیق نباشد.

 به طور مثال کافی است ارزش تولید ناخالص داخلی ترکیه در سال ۲۰۲۱ که به لیر ترکیه بیان می‌شود با میانگین نرخ برابری لیر ترکیه و دلار آمریکا به رقمی بر اساس دلار تبدیل شده و با دیگر اقتصادهای جهان مقایسه و رتبه‌بندی شود. (این نکته هم قابل ذکر است که چون نرخ واقعی برابری ارز در طول سال در بعضی از کشورها متغیر است از نرخ متوسط برابری در سال استفاده می‌شود که کمی دقت محاسبه را کاهش می‌دهد.)

اما این ضرب و تقسیم ساده برای ایران، پیچیدگی‌هایی دارد. زیرا در اقتصاد ایران با یک نرخ برابری ریال با ارزهای جهانی مواجه نیستیم. در حال حاضر در اقتصاد ایران نرخ رسمی گزارشگری بودجه و ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی بر حسب هر دلار ۴۲۰۰ تومان است اما در واقع دلار به قیمت‌های مختلف برای مصرف‌کنندگان مختلف عرضه می‌شود که عبارتند از: نرخ نیمایی، نرخ سامانه سنا، نرخ بازار متشکل ارزی، نرخ ارز در صرافی ملی و نرخ بازار آزاد ارز. این منابع هر کدام نرخ‌های مختلفی را برای دلار و دیگر ارزهای مهم جهانی اعلام می‌کنند و درنظرگرفتن هر کدام از این نرخ‌های مختلف برای بیان دلاری یا یورویی ارزش تولید ناخالص داخلی ایران خروجی بسیار متفاوتی خواهد داشت.

به طور معمول صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی از نرخ رسمی دلار برای برابری دلاری تولید ناخالص داخلی استفاده می‌کنند. این نرخ رسمی همان نرخی است که در بودجه‌های سالانه در تعیین درآمدهای ارزی مبنای گزارشگری قرار می‌گیرد و حقوق و عوارض گمرکی کالاهای وارداتی بر اساس آن محاسبه می‌شود‌ که در سال‌های اخیر ۴۲۰۰ تومان بوده‌است.

در سال‌‌هایی که نرخ رسمی دلار با نرخ دلار در بازار آزاد، تفاوت زیاد و معناداری نداشته مشکل در برآورد دلاری ارزش تولید ناخالص داخلی کمتر بوده‌است. اما در سال‌های اخیر که نرخ‌های رسمی و بازار آزاد ارز تفاوت معنادار و شدیدی دارند، محاسبه دلاری ارزش تولید ناخالص داخلی ایران با هر کدام از این نرخ‌ها اعدادی دور از هم بوده‌اند.

بازنگری بانک جهانی در برآورد ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران 

همین چندگانگی نرخ ارزها در ایران و البته اختلاف شدید بین نرخ‌های برابری دلار و ریال باعث شد تا بانک‌جهانی در شهریورماه نرخ برابری دلار و ریال را در محاسبات ارزش تولید ناخالص داخلی ایران تغییر دهد.

بانک جهانی در توضیحات خود اشاره کرده بود که در شماری از کشورهای جهان اختلاف نرخ ارز رسمی با نرخ واقعی ارز در معاملات ارزی چنان بوده که محاسبات ارزش تولید ناخالص داخلی را با مشکلاتی روبرو می‌‌کرده است از این رو نرخ برابری دیگری به جز نرخ رسمی برای محاسبات ارزش تولید ناخالص داخلی این کشورها در نظر گرفته شده است.

با آن تغییر ارزش برابری نرخ دلار و ریال، بانک‌جهانی ارزش تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی را حدود ۲۰۳/۵ میلیارد دلار اعلام کرد. این رقم کمتر از یک سوم محاسبات قبلی بانک جهانی است که ارزش تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ را ۶۲۸ میلیارد دلار ارزیابی کرده بود.

بر مبنای محاسبات پیشین بانک جهانی بر مبنای هر دلار ۴۲۰۰ تومان، رتبه ایران از نظر اندازه اقتصاد بر مبنای ارزش جاری تولید ناخالص داخلی رتبه ۲۱ جهان بود که با اصلاح نرخ به احتمالا میانگین نرخ بازار نیمایی (۱۲ هزار و ۹۶۱ تومان) رتبه ایران به جایگاه ۵۱ در میان اقتصاد کشورهای جهان تغییر یافت.

اقتصاد ایران پس از این تغییر در نرخ برابری ریال و دلار در رتبه‌بندی بانک جهانی از نظر ارزش جاری تولید ناخالص داخلی پس از کشورهای نیوزلند و پرو و پیش از یونان و قزاقستان قرار گرفت، حال آنکه پیش از این و با محاسبات ارزش تولید ناخالص داخلی ایران بر مبنای نرخ رسمی ارز، جایگاه ایران پس از عربستان و بالاتر از لهستان بود.

محاسبه روایت صندوق بین‌المللی پول با دلار بازار آزاد

حال به رتبه‌بندی صندوق بین‌المللی پول و محاسبه ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۱ بازگردیم. صندوق بین‌المللی پول ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران را ۱/۰۸ هزار میلیارد دلار اعلام کرده است، این صندوق ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی ایران برای سال ۲۰۲۰ میلادی را ۸۵۳/۳۵ میلیارد دلار اعلام کرده‌بود. مطابق این اعداد ایران در سال ۲۰۲۰، رتبه هجدهم در میان کشورهای جهان و بالاتر از اقتصادهای ترکیه و عربستان بود که رتبه‌های ۲۰ و ۲۱ را به خود اختصاص داده بودند.

البته تقویم خورشیدی و میلادی کاملا با یکدیگر منطبق نیست اما اگر سال ۲۰۲۰ میلادی را معادل سال ۱۳۹۹ خورشیدی در نظر بگیریم، می‌توان گزارش بانک مرکزی ایران از ارزش ریالی تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۹۹ را مبنای محاسبه و بررسی قرار داد.

براساس گزارش بانک مرکزی ایران ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۳٫۴۳۳٫۹۸۴ میلیارد تومان (۳٫۴۳۳ هزار میلیارد تومان) بوده است، این رقم بر حسب هر دلار ۴۲۰۰ تومان حدود ۸۱۸ میلیارد دلار (۸۱۷٫۵۱۶٫۱۹۰٫۴۷۶ دلار) می‌شود که با درنظر گرفتن اختلاف تقویمی و دیگر عوامل موثر در خطاهای محاسباتی عددی نزدیک به همان رقمی است که صندوق بین‌المللی پول برای ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی اعلام کرده‌بود. 

حال اگر بخواهیم ارزش تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۹ را به جای نرخ برابری هر دلار ۴۲۰۰ تومان با نرخ متوسط بازار آزاد دلار که از وب سایت بن‌بست ۲۳هزار و ۱۶۳ تومان استخراج شده به دلار تبدیل کنیم به عدد ۱۴۸/۳ میلیارد دلار (۱۴۸٫۲۵۲٫۹۸۱٫۰۴۷ دلار) می‌رسیم که حدود ۸۲ درصد کمتر از رقم دلاری ارزش تولید ناخالص داخلی ایران بر مبنای نرخ رسمی دلار است.

با در نظر گرفتن ارزش ۱۴۸/۳ میلیارد دلاری تولید ناخالص داخلی، رتبه ایران در میان فهرست صندوق بین‌المللی پول از کشورهای جهان به لحاظ ارزش جاری تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۰ میلادی به رتبه ۵۷ ام تغییر می‌یابد که پس از مجارستان و قبل از الجزایر است.

حالی می‌توان عدد اعلام شده برای ارزش دلاری صندوق بین‌المللی پول برای سال ۲۰۲۱میلادی را یک‌بار با نرخ رسمی دلار و بار دیگر با میانگین قیمت دلار در بازار آزاد در سال ۲۰۲۱ میلادی که مبنای گزارش خبرگزاری فارس بوده تعدیل کرده و نتایج به دست آمده را مقایسه کرد. (در اینجا هم باید اشاره کنیم که این محاسبه هم دقیق نیست و در واقع فقط یک مبنای محاسبه متفاوت است. با توجه به وزن‌های مختلف بخش‌های مختلف اقتصاد ایران در «تقاضای کل» و نرخ‌های برابری ارز متفاوت برای هر کدام، باید به یک میانگین وزنی برای نرخ تسعیر رسید.)

صندوق بین‌المللی پول ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی را ۱/۰۸ هزار میلیارد دلار اعلام کرده است که با دلار ۴۲۰۰ تومانی معادل ۴٫۵۳۶ هزار میلیارد تومان است. حال اگر این عدد ریالی را با میانگین قیمت دلار در بازار آزاد در سال ۲۰۲۱ میلادی که ۲۵ هزار و ۹۸۰ تومان بوده، محاسبه کنیم به رقم ۱۷۴/۶ میلیارد دلار می‌رسیم.

نمودار زیر نشان می‌دهد با تغییر نرخ برابری دلار ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران به دلار آمریکا در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ چقدر تغییر می‌کند. 

جمع‌بندی

خبرگزاری فارس در گزارشی نوشته: «ایران در جایگاه نخست تولید ناخالص داخلی در منطقه قرار گرفته و کشورهای عربستان و ترکیه در رتبه‌های دوم و سوم منطقه قرار دارند.»

منبع فارس داده‌های آماری صندوق بین‌المللی پول (ویرایش اکتبر ۲۰۲۱) است که بر اساس آن ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران ۱/۰۸ هزار میلیارد دلار و برای ترکیه و عربستان به ترتیب ۷۹۶ و ۸۴۳ میلیارد دلار برآورد شده‌. 

اما این به معنی بزرگ‌تر بودن اقتصاد ایران از ترکیه و عربستان نیست. طبق همین آماری که فارس به آن استناد کرده، اقتصاد هر ترکیه و عربستان در سال‌های پیش بزرگ‌تر از ایران است. در یک دهه گذشته اقتصاد ایران با میانگین رشد نزدیک به صفر در جا زده است، میانگین رشد ترکیه ۵/۵ درصد و عربستان ۲/۵ درصد در سال بوده است.

پس چه اتفاقی افتاده؟ صندوق بین‌المللی پول در محاسبات خود نرخ رسمی را مبنای محاسبه قرار می‌دهد، برای همین ارزش دلاری قیمت جاری تولید ناخالص داخلی ایران با قیمت رسمی ۴۲۰۰ تومانی محاسبه کرده است.  بانک‌جهانی چند ماه پیش با تعدیل نرخ برابری ارز، برآورد خود را از ارزش تولید ناخالص داخلی ایران تا یک سوم کاهش داد. 

اگر رقم اعلام شده از سوی صندوق بین‌المللی پول برای ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی (که ۱/۰۸ هزار میلیارد دلار برآورد شده) به جای محاسبه با نرخ برابری ۴۲۰۰ تومانی با میانگین نرخ بازار آزاد یعنی ۲۵ هزار و ۹۸۰ تومان ارزیابی مجدد شود، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی به ۱۷۴/۶ میلیارد دلار تغییر می‌کند. چیزی حدود یک ششم برآورد فعلی. اما محاسبه ارزش جاری GDP ایران با قیمت دلار آزاد نیز تصویری واقعی از ابعاد اقتصاد ایران ارائه نمی‌کند. 

با توجه به مشخص نبودن سهم انواع نرخ‌های دلار در تولید ناخالص داخلی ایران، نمی‌توان با قطعیت گفت چه نرخی از برابری، برآورد دقیق‌تری از ارزش جاری اقتصاد ایران را به دلار آمریکا به دست می‌دهد، اما می‌توان با اطمینان گفت اقتصاد ایران بزرگ‌تر از ترکیه و عربستان نیست. 

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعای خبرگزاری فارس که «ایران در جایگاه نخست تولید ناخالص داخلی در منطقه و عربستان و ترکیه در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند» نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.