روزنامه‌ «جوان» روز یازدهم آذر ماه ۱۴۰۰ با هوشنگ توکلی به مناسبت سالروز درگذشت سید حسن مدرس گفت‌وگویی داشته‌است. در این مصاحبه، توکلی پس از اشاره به مونولوگ طولانی خسرو شکیبایی در نقش سید حسن مدرس در سریال «مدرس» می‌گوید: «یک بازیگر باید حداقل یک مونولوگ ۱۰ دقیقه‌ای را حفظ کند، وقتی بازیگر مونولوگ طولانی می‌گوید، کارگردان با چند دوربین از «مدیوم» گرفته تا «کلوزآپ» و «اُوِرشولدِر» فیلم می‌گیرد و کات می‌زند ولی ما در آن نمای خاص که خسرو شکیبایی ۲۵ دقیقه مونولوگ گفت، تصمیم گرفتیم با حرکتی خاص از «لانگ شات» تا «کلوزآپ» حرکت کنیم. این «زوم» کردن باعث شد کار خسرو بهتر دیده شود. طبعاً شکیبایی بازیگر با استعدادی بود ولی بعد از آن در تراز بازیگران بزرگ درآمد.» اشاره توکلی به سکانسی از تله‌تئاتر مدرس است که در آن خسرو شکیبایی در یک بازی تاریخی بخشی از نطق سیدحسن مدرس در مذاکرات مجلس شورای ملی در روز ۱۰ آبان ۱۳۰۳ را اجرا می‌کند.

او در بخش دیگری درباره انتخاب بازیگران آن سریال به خصوص انتخاب بازیگر نقش «مدرس» توضیح می‌دهد: «آن دوره هنوز اینطور نبود که در کار کارگردان دخالت کنند. حداقل برای من اینطور بود که خودم بازیگران را انتخاب کردم. من از قبل خسرو را می‌شناختم و می‌دانستم که بازیگر خوبی است، ولی تا پیش از مدرس انتخاب‌های خوبی نداشت و راه درست را نرفته‌بود. حضورش در مدرس باعث شد اصلاحاتی در بازیگری داشته‌باشد؛ از نوع نگاه و بیان گرفته تا سکوت و ریتم نفس.»

روزنامه جوان در بخش دیگری از این گزارش گفت‌وگو به نقل از توکلی آورده که الگوی شکیبایی برای بازی در نقش مدرس علی خامنه‌ای، رهبر فعلی جمهوری اسلامی بوده است که در زمان ساخت سریال رئیس جمهوری بوده است: «ما الگویمان را مقام معظم رهبری قرار دادیم که در آن دوره رئیس جمهوری بودند، خطبه‌های نماز جمعه را هم می‌خواندند. الان به سریال مدرس نگاه کنید، متوجه می‌شوید رفتار‌ها و نوع بیان در آن چقدر منطبق با گفتار و نوع حرکت مقام معظم رهبری است. من به خسرو گفتم به خطبه‌های نماز جمعه نگاه کند و نوار‌های سخنرانی‌های مقام معظم رهبری را گوش دهد و از آن الگوبرداری کند.»

با توجه به این سخنان این سوال‌ها پیش می‌آید که آیا خسرو شکیبایی پس از بازی در نقش «مدرس» در زمره بازیگران تراز اول قرار گرفت؟ آیا شکیبایی تا پیش از «مدرس» انتخاب‌های درستی نداشته‌است؟ آیا الگوی شکیبایی برای بازی در نقش مدرس علی خامنه‌ای بوده‌است؟

 

سابقه بازیگری شکیبایی پیش از مدرس چه بوده؟

هوشنگ توکلی در گفت‌وگو با «فکت‌نامه» ضمن تایید گفته‌هایش می‌گوید: «آقای شکیبایی بازیگر خوب تئاتر بود و برای گذراندن امور زندگی کار صدا می‌کرد و گاهی هم فیلم بازی می‌کرد حالا نقش‌های کوچک و ... اما مدرس یک نقطه عطف برای شکیبایی بود که بتواند توانایی‌های خودش را نشان دهد و ایشان نشان داد. بعد از «مدرس» هم وارد عرصه‌ای شد که رسیدن به آن عرصه برای مابقی بازیگران بسیار سخت بود یعنی توانایی‌هایش شکوفا شد.»

اگر از سابقه تئاتری آقای شکیبایی بگذریم، پیش از بازی در سریال «مدرس»، خسرو شکیبایی در چند فیلم نقش‌های کوتاه و بلند داشته است. از جمله او در فیلم سینمایی «خط قرمز» ساخته مسعود کیمیایی بازی کرده بود که آن زمان از کارگردانان موج نوی سینمای ایران و بسیار مشهور بود. نویسنده فیلم بهرام بیضایی بود. ساخت این فیلم هم زمان با قانون حجاب در سینما بود و فیلم به دلیل نداشتن حجاب اسلامی ۳۷ سال توقیف شد. سرانجام، در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۹۷ (۱۰ سال پس از فوت مرحوم شکیبایی) اکران شد.

شکیبایی همچنین در سریال «دادشاه» حبیب کاوش بازی کرده‌بود. او در سال ۱۳۶۳ و پیش از بازی در «مدرس» در فیلم « صاعقه» ضیا‌الدین دری هم بازی کرد.

شکیبایی در سال ۱۳۶۴ در فیلم «دزد و نویسنده» کاظم معصومی نقش‌های بلندی ایفا کرده‌بود. اگر به پوستر این فیلم‌ها که مهم‌ترین ابزار جذب مخاطب فیلم در آن دوره‌بود دقت کنید می‌بینید که فونت نام خسرو شکیبایی به ترتیب بزرگ‌تر شده و در جایگاه مهم‌تری قرار می‌گیرد تا اینکه در دزد و نویسنده، در کنار علی نصیریان و آهو خردمند قرار گرفته و تصویرش نیز در کنار علی نصیریان آمده‌است. با این حال پوستر یک فیلم نمی‌تواند به تنهایی نشان‌دهنده شهرت شکیبایی باشد هرچند حتی اگر هم‌وزن علی نصیریان در صدر قرار گرفته باشد.

هوشنگ توکلی در پاسخ به این موضوع به «فکت‌نامه» می‌گوید: «ایشان در این فیلم‌ها نقش‌های کوچکی داشت و ستاره نشد. آقای شکیبایی از قبل از انقلاب اصلا جزو بازیگران اداره تئاتر بود و توانایی‌های خوبی داشت و هنرمند خیلی خوبی بود اما این‌ها بعد از این که در یک کار موفق شدند، شکوفا شدند. «مدرس» نقطه عطف زندگی خسرو شکیبایی بود.»

 

آیا سریال «مدرس» نقطه عطف زندگی شکیبایی بود؟

اگر عبارت «نقطه عطف بازیگری خسرو شکیبایی» را در گوگل جستجو کنید می‌توانید انبوهی از مقالات منتقدان در ستایش بازی او در فیلم «هامون» ساخته داریوش مهرجویی را ببینید. خسرو شکیبایی برای بازی در «هامون» اولین سیمرغ بلورین بهترین بازیگری خود را در هشتمین جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. او در سال ۱۳۸۳ و در نظرسنجی «مجله فیلم» از منتقدان سینمای ایران، به خاطر بازی در نقش «حمید هامون» به عنوان بازیگر «ماندگارترین نقش تاریخ سینمای ایران» شناخته شد.

«فکت‌نامه» همین موضوعات را در گفت‌وگو با هوشنگ توکلی بازگو می‌کند. آقای توکلی می‌گوید: «هامون شکوفایی آقای شکیبایی در سینما است و بعد از مدرس. در مدرس توانایی‌های ایشان دیده شد و بعد انتخاب شد برای این که نقش‌های متفاوت‌تر و سخت‌تر را بتواند بازی کند و بازی کرد. بعد از «مدرس» ایشان با خانم پوران درخشنده کار کردند و بعد هم رفتند و با آقای مهرجویی کار کردند و طبیعی است که چون آقای مهرجویی کاری متفاوت داشت و به بهترین شکل از توانایی شکیبایی استفاده کرد بهتر دیده شد. آن مونولوگ و آن روشی که ما برای فیلمبرداری مونولوگ مدرس به کار بردیم باعث دیده شدن کار آقای شکیبایی و پیشنهادهای بعدی مثل هامون شد. ما اگر به جای یک دوربین از چهار دوربین استفاده می‌کردیم و کات می‌زدیم. معمول سینما و قانون این بود که این کار را می‌کردند اما ما تصمیم گرفتیم از لانگ‌شات به کلوزآپ حرکت کنیم. آن زوم توانست موفقیت‌های بعدی را برای آقای شکیبایی به ارمغان بیاورد. این دلیل بر ناتوانی آقای شکیبایی نیست این جادوی سینما است. آن زوم خسرو شکیبایی را ساخت.»

این گفته توکلی که آن حرکت دوربین چقدر در برجسته شدن بازی خسرو شکیبایی در نزد افکار عمومی و افراد حرفه‌ای حوزه سینما موثر بوده، غیر قابل اثبات است. هرچند بسیاری از منتقدین بازی شکیبایی در نقش مدرس را ستایش کرده‌اند اما باید بدانیم که همکاری خسرو شکیبایی و پوران درخشنده یک سال قبل از سریال مدرس (فیلم رابطه) بوده‌است.

 

آیا الگوی خسرو شکیبایی برای بازی در نقش مدرس، علی خامنه‌ای بوده؟

هوشنگ توکلی در بخش دیگری از گفت‌وگو با روزنامه «جوان» گفته است که الگوی شکیبایی برای بازی در نقش مدرس، علی خامنه‌ای بوده است. او ضمن تایید این موضوع به ‌«فکت‌نامه» می‌گوید: «به هر حال یک بازیگر وقتی یک نقشی را (به‌خصوص نقش‌هایی در این سطح) بازی می‌کند، معمولا برای خودش الگو پیدا می‌کند. الگویی که می‌توانست برای شکیبایی یک الگوی مناسب باشد آن زمان سخنرانی‌های آقای خامنه‌ای در نماز جمعه و این طرف و آنطرف بود که خوب هم استفاده کرد.»

خسرو شکیبایی اما در معدود مصاحبه‌هایی که درباره نقش «مدرس» با مطبوعات انجام داده بود گفته برای نقش مدرس الگویی نداشته و خودش با تمرین به این نقش رسیده‌است. او در یکی از آخرین مصاحبه‌هایش به سوالاتی درباره نقش مدرس پاسخ داده‌بود. این مصاحبه را رضا درمیشیان انجام داده و یک هفته بعد از درگذشت شکیبایی در مرداد ۱۳۸۷ در روزنامه «اعتماد» منتشر شده است. آرشیو اینترنتی روزنامه اعتماد متعلق به آن سال کامل نیست اما یک وبلاگ متن کامل مصاحبه را منتشر کرده است. «فکت‌نامه» برای تایید متن منتشر شده در این بلاگ با رضا درمیشیان، کارگردان تماس می‌گیرد. او متن منتشر شده را تائید می‌کند. بخشی از این مصاحبه که  شکیبایی در آن درباره نقش مدرس صحبت کرده است را می‌توانید در زیر بخوانید: 

 

• الگویی برای نقش مدرس داشتید؟

من خیلی به تلویزیون و سخنرانی‌ها نگاه می‌کردم. همیشه از ابتدای انقلاب به سخنرانی‌ها نگاه می‌کردم ولی الگویی نداشتم. این نقش خود به خود به وجود آمد. از کارکردن‌های پی‌درپی... از تمرین... سعی کردم به لحاظ روحی به او نزدیک شوم چون می‌خواستم تفکر مدرس را بازی کنم.

 

• یعنی تنهایی در را می‌بستید و در مقابل آینه تمرین می‌کردید؟

مقابل آینه نه، هیچ وقت مقابل آینه تمرین نکرده‌ام چون ضرورتش را احساس نمی‌کنم چون فکر می‌ کنم تمرین مقابل آینه سم است.

 

• پس نقش مدرس را چطور پیدا کردی با آن سکانس پلان‌های ماندگاری که...

در من پیدا شد. خود فضا، دیالوگ ها، سخنرانی ها، روحیات و خلق و خوی مدرس کمک کرد.

 

• یعنی شخصیت مدرس را ساختید؟

نه، من نساختم خودش ساخته شد.

 

• نقش مدرس پیشنهاد چه کسی بود؟

هوشنگ توکلی. در اداره تئاتر با هم بودیم. یک روز به من گفت می‌خواهم مدرس را کار کنم. هستی؟ گفتم آره ولی فکر نمی‌کردم نقش اینقدر مشکل باشد. حجم نقش زیاد بود. وقتی به نقش عادت کردم دیگر حتی یک لحظه هم از آن غافل نبودم. یک خاطره از مدرس یادم می‌آید. یک دفعه جمله‌ای داشت که ته سخنرانی می‌گفت؛ و هکذا فعلل و تفعلل… من معنی این جمله را نمی‌دانستم. ارتباطم هم با هوشنگ توکلی طوری بود که او با همه کار می‌کرد به غیر از من. به من برخورده بود. یک روز به او گفتم تو با همه کار می‌کنی جز من… گفت خسرو تو این نقش را فهمیدی، من اگر چیزی به تو بگویم سلیقه‌ام با تو قاطی می‌شود. تو الان درستی، برو تمرین خودت را بکن بگذار من این فرم‌ها را بچینم. حتی یک روز به او گفتم تو این همه دوست روحانی داری من را ببر پیش شان تا من از نزدیک ببینم چه جوری حرف می‌زنند. او می‌گفت خیلی خب ولی این کار را نمی‌کرد. یک روز من دنبال جمله و هکذا فعلل و تفعلل بودم و اصلاً نمی‌توانستم آن را ادا کنم تا اینکه در پیاده رو روحانیی را دیدم که راه می رود. یکهو پریدم جلویش. آن روحانی ترسید. وضع خاصی به وجود آمده‌بود و او از برخورد من جا خورده‌بود.

 

• شما را شناخته بود؟

نه، ولی برخورد من برایش خیلی غیرمنتظره بود. من شروع به معرفی خودم کردم. گفتم ببخشید حاج آقا من بازیگرم و نقش مدرس را دارم و کتابی که دستم بود را به او نشان دادم و گفتم من نمی‌توانم این جمله را بخوانم. این چیست. گفت این اصطلاح آخوندی است. مثل همین که می‌گویند جوجه را آخر پاییز می‌شمارند. یا معنی دیگرش اینكه تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل. من تازه وقتی معنی این جمله را فهمیدم تا دم در خانه همچون آن روحانی سعی کردم در گلویم بماند. آن قدر تمرینش کردم تا رفت در ذهنم. و هکذا فعلل و تفعلل… اینکه می گویی برای مدرس از کسی الگو گرفتی، الگوی من همین جمله بود که از آن روحانی گرفتم.

آقای هوشنگ توکلی در پاسخ به یادآوری «فکت‌نامه» درباره حرف‌های شکیبایی و نقش مدرس می‌گوید: این حرف‌ها مال زمانی است که افتاده آن طرف و جو زندگی‌اش عوض شده بود مگر می‌شود بازیگر الگویی نداشته باشد.»

 

آیا این مونولوگ در «مدرس» در انتخاب شکیبایی برای «هامون» موثر بوده؟

برای رسیدن به پاسخ این سوال با داریوش مهرجویی، کارگردان فیلم سینمایی هامون تماس می‌گیریم. مهرجویی به «فکت‌نامه» می‌گوید اصلا سریال «مدرس» را تاکنون ندیده‌است و  مونولوگ معروف شکیبایی در نقش حسن مدرس را هم ندیده است: «من اصلا سریال «مدرس » را ندیده‌ام. مدت دو ماه دنبال بازیگری برای نقش حمید هامون بودم و کسی را پیدا نکرده بودم. یک روز به دیدن تئاتری از خانم هایده حائری رفتیم. خسرو شکیبایی با گریم که سراسر صورتش سفید بود نقش بازی می‌کرد. تن صدا و بازی‌اش مرا گرفت و بالاخره حمید هامون را پیدا کردم.»

از آنجایی که آقای شکیبایی کارمند اداره تئاتر بودند و شما هم فیلم‌هایتان را با بازیگران تئاتر کار می‌کردید پیش از این نمایش او را ندیده‌بودید؟ مهرجویی در پاسخ به این سوال می‌گوید: «نه. من تا زمانی که سر نمایش خانم حائری نرفته بودم، او را ندیده بودم.»

آقای مهرجویی نام نمایش خانم حائری و سال اجرا را به خوبی به یاد ندارد و می‌گوید شرحی از چگونگی انتخاب آقای شکیبایی برای «هامون» در کتاب فیلمنامه «هامون» منتشر شده‌است. کتاب فیلمنامه «هامون» همراه با گفت‌وگوی رامین جهانبگلو با داریوش مهرجویی منتشر شده‌است. او در این گفت‌وگو درباره انتخاب خسرو شکیبایی برای بازی در نقش «حمید هامون» گفته است: «رفته بودم تئاتر تا کار هایده حائری را ببینم. روی صحنه با یک بازیگر که صورتش را به رنگ سفید گریم کرده‌بودند روبه‌رو شدم که صدای مردانه و بمش و همچنین بازی خیره‌کننده‌اش مرا مجذوب کرد. البته چهره او زیر آن گریم پنهان بود. به همین خاطر آن روز نتوانستم چهره او را ببینم اما بازی و صدای گیرای او مرا جذب کرده بود.»

لازم به ذکر است که نام هایده ‌حائری در تیتراژ پایانی فیلم «هامون» هم به عنوان مشاور بازیگری دیده می‌شود. بنابراین برای گرفتن جزئیات دقیق‌تر از چگونگی انتخاب خسرو شکیبایی برای بازی در نقش حمید هامون با هایده حائری، نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر و سینما تماس گرفتیم. خانم حائری به «فکت‌نامه» گفت: «اسم تئاتر «بلیط  تئاتر و ۴ نمایش همراه» و اثر «کارل فالنتین» نمایشنامه‌نویش کارگردان و بازیگر تئاتر آلمان در اوایل قرن بیستم بود. این کار را سال ۱۳۶۷ روی صحنه بردیم. آقای مهرجویی در به در دنبال کسی بود که نقش حمید هامون را بازی کند وقتی آمدند تئاتر را دیدند بازی آقای شکیبایی را پسندیدند و ایشان را انتخاب کردند.»

هایده حائری درباره  نقش خسرو شکیبایی در این تئاتر می‌گوید: «فالنتین برای میخانه‌های مونیخ کار نمایش می‌کرده‌است. یعنی قطعات کوتاه می‌نوشته و در میخانه‌ها با گروه کوچکی اجرا می‌کرده. کار ما هم بر اساس نمایشنامه او اپیزودیک بود. تصمیم گرفتیم برای وصل شدن اپیزودها به یکدیگر آقای شکیبایی نقش خود کارل فالنتین را بازی کند. ما سعی کردیم کاری کنیم که انگار داریم در یک کافه اجرا می‌کنیم و تماشاگرانمان هم همان‌هایی هستند در کافه نشسته‌اند. آقای شکیبایی به استقبال تماشاگران می‌رفت و مردم را راهنمایی می‌کرد که به داخل سالن شماره ۲ تئاتر شهر که طبقه بالای تئاتر شعر بود راهنمایی می‌کرد. تئاتر ما جز اولین تئاترهایی بود که در سالن شماره ۲ اجرا شد و تا قبل از آن فقط از این سالن به عنوان سالن تمرین استفاده می‌شد. ما در حین اجرا موسیقی جز داشتیم و هر نمایش کوتاه که تمام می‌شد آقای شکیبایی روی صحنه با تماشاچی‌ها حرف می‌زد و بعد من که نقش مقابلش را داشتم هر بار بنا به دلایلی او را قطع می‌کردم.» 

 

جمع‌بندی

هوشنگ توکلی بازیگر و کارگردان سینما و تلویزیون گفته خسرو شکیبایی بعد از بازی در سریال «مدرس» در تراز بازیگران بزرگ درآمد. او در گفت‌وگو با «فکت‌نامه» ضمن تایید حرفهایش می‌گوید شکیبایی با بازی در نقش مدرس و مونولوگ طولانی آن نقش دیده شد و بعد برای نقش‌های مثل هامون انتخاب شد. او از سریال «مدرس» به عنوان نقطه عطف زندگی شکیبایی نام می‌برد.

اگر از تئاتر بگذریم، خسرو شکیبایی پیش از بازی در سریال «مدرس» در فیلم «خط قرمز» مسعود کیمیایی کارگردانی که آن زمان هم شهرت زیادی داشت، بازی کرده بود. او در سریال «دادشاه» هم بازی کرده بود و درفیلم‌های «صاعقه» و «دزد و نویسنده» هم از نقش‌های اصلی بود. 

خسرو شکیبایی اما در سینما با بازی در نقش حمید هامون توجه بسیاری از منتقدان را به خود جلب کرد. او برای بازی در «هامون» اولین سیمرغ بازیگری خود را در هشتمین جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. مجله فیلم سال ۱۳۸۳از منتقدان سینمای ایران برای انتخاب بازیگر ماندگارترین نقش سینمای ایران نظر سنجی کرد. خسرو شکیبایی این جایگاه را با حمید هامون از آن خود کرد.

داریوش مهرجویی، کارگردان فیلم سینمایی «هامون» که از نظر بسیاری از منتقدان نقطه عطف کارنامه شکیبایی خوانده می‌شود، به فکت‌نامه می‌گوید سریال «مدرس» و مونولوگ خسرو شکیبایی در نقش «حسن مدرس» را هرگز ندیده و پس از این که مدت‌ها دنبال بازیگری برای بازی در نقش حمید هامون بوده خسرو شکیبایی را در تئاتری به کارگردانی هایده حائری دیده او را انتخاب کرده است. 

بنابراین «فکت‌نامه» به گفته‌ آقای توکلی درباره این که شکیبایی بعد از بازی در مدرس در تراز بازیگران بزرگ درآمد نشان «نادرست» می‌دهد.