سایت تجارت نیوز روز ۲۵ آذرماه ۱۴۰۰ گزارشی با عنوان «۷ برابر درآمد نفتی ایران هزینه فوتی‌های آلودگی هوا» منتشر کرد که به موضوع وضعیت آلودگی هوا و هزینه‌های آن می‌پرداخت.

این گزارش بر اساس اظهارات عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت درباره هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا و مقایسه آن با اظهارنظری از فرهاد دژپسند، وزیر پیشین امور اقتصادی و دارایی دولت از میزان درآمدهای نفتی در سال ۹۹ تدوین شده است.

در ادامه این گزارش به این پرسش پاسخ خواهیم داد که آیا هزینه فوتی‌های آلودگی هوا، ۷ برابر درآمد نفتی ایران است؟

 

آیا آمار مرگ‌ومیر ذکر شده در گزارش، تعداد افراد فوت‌شده ناشی از آلودگی هوا است؟

عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، روز ۲۴ آذرماه ۱۴۰۰ در گفت‌وگویی با ایسنا که بخش‌هایی از آن مورد توجه تجارت نیوز در نوشتن این گزارش بوده‌است. در این گزارش شاهسونی تنها به یکی عناصر آلوده‌کننده هوا یعنی «ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون» پرداخته‌است. در گزارش ایسنا صراحتا ذکر شده که این آمار مربوط به بیماری ایسکمیک قلبی (IHD) در بزرگسالان بالاتر از ۲۵ سال منتسب به مواجهه با ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون بوده‌است.

ایسکِمی (Ischemia) مطابق تعریف انجمن قلب ایالات متحده، به کم‌رسیدن خون، به اندام یا ناحیه‌ای از بدن می‌گویند که سبب کمبود اکسیژن و مواد مغذی به بخش‌هایی از بدن شده و در نهایت باعث آسیب به بافت‌ها یا سوء کارکرد اندام می‌شود. در ایسکمی قلبی، شاهد کاهش جریان خون و رسیدن اکسیژن به عضله قلب (میوکارد) هستیم. بسته به محل و میزان انسداد عروق مهم‌ترین سندروم‌های ایسکمیک قلب، آنژین صدری، آنژین پرینزمتال و سکته قلبی هستند.

ذرات ۲/۵ میکرون، که یکی از خروجی‌های ناشی از سوختن ناکامل مشتقات نفتی به‌خصوص در مصرف‌کننده‌های صنعتی هستند، از طریق ریه به سیستم گردش خون جذب شده و می‌توانند نقش یک عامل بیرونی را داشته باشند که منجر به انسداد مویرگ‌هایی می‌شود که وظیفه رساندن اکسیژن به عضله قلب را برعهده دارند. «موسسه تاثیرات سلامت» که یک مرکز تحقیقاتی مستقل در زمینه آلودگی هوا در ایالات متحده است، سالانه گزارش دقیقی از تاثیرات ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون (PM2.5)، کربن سیاه (BC)، دی اکسید نیتروژن (NO2) و ازن (O3) را منتشر می‌کند که می‌توانید گزارش سال ۲۰۲۱ را اینجا ببینید. از این ذرات به‌عنوان قاتل خاموش یاد می‌شود که یکی از چند عامل اصلی مرگ‌ومیر در انسان است..

غیر از موارد ایسکمیک قلبی که شاهسونی در اینجا شمرده، مواردی که منجر به آمبولی ناشی از این ذرات در مغز (سکته مغزی) می‌شود و همین طور انواع دیگر بیماری‌های ریوی و افزایش ریسک سرطان ناشی از سایر مواد آلاینده هوا مانند اکسید‌ گوگرد و غیره هم در مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا نقش دارند که در این محاسبات ذکر نشده و محاسبات پایین تنها شامل موارد «مربوط به بیماری ایسکمیک قلبی (IHD) در بزرگسالان بالاتر از ۲۵ سال منتسب به مواجهه با ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون» است که در گزارش تجارت نیوز از آن به عنوان مرگ ناشی از آلودگی هوا یاد شده‌است.

 

روش محاسبه هزینه مرگ‌ومیر آلودگی هوا در محاسبات وزارت بهداشت چه بوده است؟

عباس شاهسونی، در گفت‌وگویش با ایسنا «هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا (ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون)» در سه شهر تهران، کرج و مشهد در سال ۱۳۹۹ را اعلام کرد که عددی بالغ بر ۷۴/۸ هزار میلیارد تومان است.

از آقای شاهسونی درباره روش مورد استفاده برای محاسبه هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا پرسیدیم که در پاسخ گفت: «روش محاسبه ما بر اساس روش‌هایی است که بانک جهانی و سازمان بهداشت جهانی ارائه کرده‌اند و  محاسبه کاملا بر اساس روش‌های علمی صورت گرفته است.»

به گفته رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در این محاسبات برآورد «هزینه مرگ» و برآورد «هزینه آسایش زندگی» مورد توجه قرار می‌گیرد. شاهسونی نرخ دیه در ایران را تخمینی برای برآورد هزینه اقتصادی مرگ اعلام کرده که با توجه به تعداد موارد مرگ ناشی از آلودگی هوا، این هزینه محاسبه می‌شود.

بر اساس اعلام این مقام وزارت بهداشت، محاسبه هزینه آسایش زندگی سخت‌تر است و برآورد آن از طریق روش پرسش‌نامه انجام می‌شود، در واقع محقق از جامعه نمونه آماری این پرسش را مطرح می‌کند که فرد بابت داشتن هوای خوب حاضر است چقدر هزینه کند؟

شاهسونی ادامه می‌دهد: «در حقیقت از طریق پرسش‌نامه به ارزش اقتصادی آسایش پی ‌می‌برند و هزینه آسایش را برآورد می‌کنند. هزینه آسایش معمولا در کشورهای اروپایی و توسعه‌یافته مثل انگلستان برآورد می‌شود چون هم نیاز به تکمیل پرسش‌نامه دارد و هم روی جمعیت خاصی باید کار شود که انجام آن در ایران سخت است.»

رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت به فکت‌نامه می‌گوید: «در محاسبات مربوط به هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا [ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون] که در گفت‌وگو با ایسنا اعداد و ارقام آن را مطرح کرده، هزینه دیه افراد را بر اساس استانداردهای جهانی محاسبه کرده‌است.»

عباس شاهسونی در پاسخ به این پرسش که چه نرخی به عنوان نرخ دیه در این محاسبات در نظر گرفته شده‌است، می‌گوید: « الان نرخ را به یاد ندارم اما دیه را بر اساس عرف‌های جهانی محاسبه کرده‌ام نه داخلی.» در گفت‌وگوی عباس شاهسونی با فکت‌نامه، روش محاسبه هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا روشن می‌شود اما همچنان این اعداد با ابهاماتی همراه است.

این مقام وزارت بهداشت هزینه‌ مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا (ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون) در تهران طی سال ۱۳۹۹ را ۵۱ هزار میلیارد تومان اعلام کرده است، اما هزینه‌ مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا (ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون) در شهرهای کرج و مشهد در روایت عباس شاهسونی هم به ریال و هم به دلار ارایه شده که نرخ برابری دلار در این محاسبات متفاوت است.

شاهسونی، هزینه اقتصادی «مرگ‌های منتسب به ذرات معلق» در شهر کرج در سال ۱۳۹۹ را  ۴۰۴ میلیون دلار یا ۸۷۷۹ میلیارد تومان برآورد کرده‌است. با این حساب برابری نرخ دلار در این محاسبه ۲۱ هزار و ۷۳۰ تومان است. در بخش دیگری از این گفت‌وگو، هزینه اقتصادی مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در مشهد بالغ بر ۶۸۹ میلیون دلار یا ۱۵ هزار میلیارد تومان اعلام شده است، نرخ برابری دلار در این محاسبه ۲۱ هزار و ۷۷۱ تومان است.

گذشته از این، هزینه هر مرگ منتسب به آلودگی هوا در این سه شهر نیز متفاوت است. به طور مثال آقای شاهسونی تعداد مرگ‌های ناشی از این عامل در شهر تهران در سال ۱۳۹۹ را یک‌ هزار و ۲۵۱ مورد اعلام کرده که با احتساب هزینه ۵۱ هزار میلیارد تومانی، هزینه هر مرگ منتسب به آلودگی هوا در شهر تهران به رقم ۴۰ میلیارد و ۷۶۷ میلیون و ۳۸۶ هزار و ۹۱ تومان (۴۰٫۷۶۷٫۳۸۶٫۰۹۱ تومان) می‌رسد.

در این گفت‌وگو تعداد مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در کرج در سال ۱۳۹۹ تعداد ۵۸۶ مورد اعلام شده که با احتساب داده‌های ریالی هزینه مرگ این افراد که ۸۷۷۹ میلیارد تومان اعلام شده بود، هزینه مرگ هر فرد شهر کرج ۱۴ میلیارد و  ۹۸۱ میلیون و ۲۲۸ هزار و ۶۶۹ تومان ( ۱۴٫۹۸۱٫۲۲۸٫۶۶۹ تومان) بوده است.

رقم هزینه هر مرگ منتسب به آلودگی هوا در شهر مشهد نیز با این دو رقم متفاوت است، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت تعداد مرگ‌ شهروندان ساکن مشهد با عامل آلودگی هوا را یک هزار و ۱۱۶ مورد و هزینه ریالی این مرگ‌ها را ۱۵ هزار میلیارد تومان اعلام کرده است که هزینه هر مرگ در مشهد به ۱۳ میلیارد و ۴۴۰ میلیون و ۸۶۰ هزار و ۲۱۵ تومان (۱۳٫۴۴۰٫۸۶۰٫۲۱۵) بالغ می‌شود.

ممکن است نرخ‌های متفاوت هزینه هر مرگ در سه شهر تهران، کرج و مشهد به دلیل تفاوت دیه مرد و زن در قوانین ایران و ترکیب موارد مرگ در این شهرها به تفکیک جنسیت باشد.

 

نتیجه مقایسه هزینه مرگ‌ومیر آلودگی هوا با درآمد نفتی چیست؟

اظهارنظر دیگری که در این گزارش وب‌سایت تجارت نیوز مورد توجه قرار گرفته و مبنای محاسبات شده، اظهارنظری از فرهاد دژپسند، وزیر امور اقتصادی و دارایی از میزان درآمد نفت ایران در سال ۱۳۹۹ است. دژپسند در آن گفت‌وگو که با خبرگزاری کار ایران، ایلنا انجام شده، درآمد نفتی دولت در ۱۱ ماه سال ۱۳۹۹ را ۱۰هزار میلیارد تومان اعلام می‌کند.

با این حساب گزارش‌نویس تجارت نیوز، عدد اعلام شده برای ۱۱ ماه سال ۱۳۹۹ را به عنوان درآمد نفتی کل سال ۱۳۹۹ در نظر گرفته و با مجموع هزینه‌های ناشی از مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در سه شهر را که مقام وزارت بهداشت اعلام کرده مقایسه کرده است و به این جمع‌بندی رسیده است که این هزینه‌ها به ۷ برابر درآمد نفتی ایران رسیده‌است.

 

عدد واقعی درآمدهای نفتی ایران در سال ۱۳۹۹ چقدر بوده است؟

در سال‌های اخیر مقام‌های دولتی به بهانه محرمانه بودن اطلاعات فروش نفت در دوران تحریم از اعلام اعداد و ارقام شفاف درآمدهای نفتی طفره می‌روند اما گزارش دیوان محاسبات کل کشور از تفریغ بودجه سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که درآمدهای ناشی از «صادرات نفت خام، میعانات گازی و خالص صادرات گاز طبیعی» در بودجه سال ۱۳۹۹ به ۳۷ هزار و ۷۰۹ میلیارد تومان بالغ شده‌است.

در بودجه سال ۱۳۹۹ از این محل ۵۶ هزار و ۹۴۴ میلیارد تومان درآمد پیش‌بینی شده‌بود. در گزارش‌های مربوط به عملکرد بودجه، به طور معمول درآمدهای این سرفصل بودجه به طور کلی و تحت عنوان «واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای» دسته‌بندی می‌شود.

با این حساب علاوه بر ابهام در محاسبات مربوط به هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا، عدد مقایسه شده به عنوان درآمدهای نفتی سال ۱۳۹۹ نیز عدد دقیقی نیست.

 

جمع‌بندی

وب سایت تجارت نیوز روز ۲۵ آذرماه ۱۴۰۰ گزارشی با عنوان «۷ برابر درآمد نفتی ایران هزینه فوتی‌های آلودگی هوا» منتشر کرد که به موضوع وضعیت آلودگی هوا و هزینه‌های آن می‌پرداخت.

این گزارش بر اساس اظهارات عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت درباره هزینه مرگ‌های منتسب به ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون و مقایسه آن با اظهارنظری از فرهاد دژپسند، وزیر پیشین امور اقتصادی و دارایی دولت از میزان درآمدهای نفتی در سال ۹۹ تدوین شده است. شاهسونی، این هزینه را  در سه شهر تهران، کرج و مشهد در سال ۱۳۹۹ را اعلام کرد که عددی در حدود ۷۴.۸ هزار میلیارد تومان است.

به گفته شاهسونی، در این محاسبات برای تعیین هزینه اقتصادی مرگ‌های ناشی از آلودگی هوا دو معیار برآورد «هزینه مرگ» بر اساس نرخ دیه و برآورد «هزینه آسایش زندگی» مورد توجه قرار می‌گیرد. اما با توجه به دشواری برآورد «هزینه آسایش زندگی»، در تخمین هزینه اقتصادی مرگ‌های ناشی از آلودگی هوا در ایران تنها با معیار هزینه مرگ محاسبه شده است. بر اساس اعلام این مقام وزارت بهداشت، او در محاسبات اعداد و ارقامی که در گفت‌وگوی او با ایسنا آمده، عرف‌های بین‌المللی را در نظر گرفته است.

در گفت‌وگوی عباس شاهسونی با فکت‌نامه، روش محاسبه هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا روشن می‌شود اما همچنان این اعداد با ابهاماتی همراه است. به طور مثال این مقام وزارت بهداشت، هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در شهرهای کرج و مشهد را هم به ریال و هم به دلار اعلام کرده که نرخ برابری دلار به ریال در این محاسبات متفاوت است. ضمن آنکه هزینه هر مرگ منتسب به آلودگی هوا در این سه شهر ایران در سال ۱۳۹۹، عددی متفاوت از دیگری است که ابهام و تردید درباره صحت این آمار می‌افزاید.

جست‌وجو درباره رقم درآمدهای نفتی (با وجود عدم شفافیت) براساس گزارش دیوان محاسبات کل کشور از تفریغ بودجه سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که درآمدهای ناشی از «صادرات نفت خام، میعانات گازی و خالص صادرات گاز طبیعی» که در ادبیات بودجه نویسی با عنوان کلی «واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای» دسته‌بندی می‌شود، در بودجه سال ۱۳۹۹ به ۳۷ هزار و ۷۰۹ میلیارد تومان بالغ شده است.

با این حساب هم عدد و رقم‌های اعلام شده به عنوان هزینه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا (منحصر به ایسکمیک قلبی ناشی از ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون) در سه شهر ایران در سال ۱۳۹۹ به نقل از یک مقام وزارت بهداشت و هم رقم درآمدهای نفتی ایران در سال ۹۹ به نقل از وزیر پیشین اقتصاد، اعداد دقیقی نیستند و نتیجه‌گیری گزارش مبنی بر اینکه هزینه فوتی‌های آلودگی هوا، ۷ برابر درآمدهای نفتی بوده، «نادرست» ارزیابی می‌شود.