انجمن خانواده
نرخ رشد جمعیت در ایران تا ۲۵ سال آینده منفی می‌شود و ۳۰ درصد جمعیت ایران سالمند خواهد بود.
نادرست
آیا تا ۲۵ سال آینده نرخ رشد جمعیت ایران منفی می‌شود؟
انجمن سلامت خانواده ایران روز ۱۰ مهر ۱۴۰۰ در نامه‌ای سرگشاده به ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور مدعی شد: «نرخ رشد جمعیت در ایران تا ۲۵ سال آینده منفی می‌شود.» در این نامه آمده:
«در تحقیقات مختلف نرخ باروری در ایران از ۱/۷ تا ۱/۸۴ مطرح شده که جملگی زیر سطح جانشینی است. رشد جمعیت ایران در سال ۱۴۲۵ منفی می‌شود. تعداد تولد‌های کل کشور در طی سال ۱۳۹۶ به ۱۳۹۷ بیش از ۱۲۰ هزار تولد کاهش‌یافته است و در ۳۰ سال آینده بیش از ۳۰درصد از جمعیت ایران در گروه سنی بالای ۶۰ سال قرار خواهند گرفت و در واقع کشور جمهوری اسلامی ایران به سمت سالخوردگی و پیر شدن پیش می‌رود.»
انجمن سلامت خانواده چیست؟
انجمن سلامت خانواده ایران یک نهاد غیردولتی در ایران است. آن طور که در سایت رسمی آن نوشته شده با نهادهای بین‌المللی و سازمان ملل متحد همکاری دارد، اما به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر نقش فعالی در پیشبرد سیاست‌های رسمی جمهوری اسلامی برای افزایش جمعیت دارد.
در سایت این انجمن تاکید شده:
«در حوزه بین‌المللی نیز تمام فعالیت‌های این انجمن تحت نظارت وزارت امور خارجه و در جهت تحقق اهداف مقدس نظام جمهوری اسلامی ایران صورت می پذیرد. شایان ذکر است مدیریت، کارکنان و داوطلبین این انجمن خود را متعهد و ملزم به اجرای سیاست های کلی نظام در حوزه جمعیت مطابق با رهنمودها و سیاست های تدوین شده از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌اللله خامنه ای (مدظله العالی) می‌باشند، می‌دانند.»
این مساله از این جهت مهم است که در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد جریان‌های سازمان‌یافته در ایران از طریق انتشار اخبار جعلی و اطلاعات اغراق‌شده و گمراه‌کننده سعی در پیشبرد سیاست‌های جمعیتی دارد.
نرخ رشد جمعیت چگونه منفی می‌شود؟
پاسخ روشن است. وقتی میزان زاد و ولد از میزان مرگ و میر کمتر شود، نرخ رشد جمعیت منفی می‌شود، یعنی به جای اینکه سالانه شاهد افزایش جمعیت باشیم شاهد کاهش جمعیت خواهیم بود، چرا‌که به نسبت نوزادان متولد شده، افراد بیشتری می‌میرند.
وقتی نرخ رشد جمعیت از سطح جانشینی یعنی ۲.۱ کمتر شود، رفته رفته بر جمعیت سالخوردگان افزوده می شود و در نتیجه بالا رفتن جمعیت سالمندان، نرخ مرگ و میر افزایش و سبب تشدید کاهش نرخ رشد جمعیت می‌شود اینکه این اتفاق در چه پروسه زمانی صورت گیرد که نرخ رشد جمعیت منفی شود به عوامل متعددی وابسته است از جمله اینکه وضعیت فعلی چگونه باشد، سرعت کاهش نرخ باروری و سرعت افزایش نرخ مرگ و میر و… چقدر باشد.
آیا تاکنون ایران با پدیده منفی شدن رشد جمعیت مواجه بوده است؟
خیر؛ از سال ۱۳۳۵ تاکنون که آمار جمعیتی به طور مدون در سازمان آمار ایران در دسترس است جمعیت ایران هر ساله رو به افزایش بوده است. گاهی شتاب رشد جمعیت تند و گاهی کند شده ولی هیچ گاه رشد جمعیت در طول ۷۰ سال گذشته متوقف و یا منفی نشده است.
نمودار زیر رشد سالانه جمعیت در ایران بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ را نشان می‌دهد:
آیا نرخ رشد جمعیت ایران تا سال ۱۴۲۵ منفی می‌شود؟
هم مرکز آمار ایران و هم دفتر جمعیت سازمان ملل متحد برآورد‌هایی از تغییرات جمعیتی در سال‌های آینده دارند که می‌تواند ملاک ارزیابی ادعای مطرح شده باشد.
مرکز آمار ایران در بررسی تغییرات جمعیتی ایران تا سال ۱۴۳۰، چهار فرضیه را برای باروری در نظر گرفته که در هر چهار فرضیه نرخ رشد جمعیت تا سال ۱۴۳۰ مثبت است.
در بدترین حالت، مرکز آمار ایران میزان باروری کل را ۱/۵ فرزند به ازای هر زن برآورد کرده که در این صورت نرخ رشد جمعیت در بازه زمانی ۱۴۲۵ تا ۱۴۳۰ به صفر می‌رسد.
این مرکز در پیش بینی نرخ مرگ و میر نیز با در نظر گرفتن «افزایش امید به زندگی در ایران»، «ارتقاء بهداشت عمومی»، «جوانی ساختار جمعیت» و «تغذیه مناسب»، نه تنها قائل به افزایش مرگ و میر نیست، بلکه معتقد به تداوم روند کاهش مرگ و میر در کشور است.
بر اساس برآوردهای مرکز آمار جمعیت ایران در سال ۱۴۳۰ بین ۱۱۲ میلیون و ۴۷۵ هزار نفر در صورت افزایش باروری و در ۹۵ میلیون و ۳۱۷ هزار نفر در صورت کاهش شدید باروری خواهد بود.
آیا تا ۲۵ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران سالمند خواهند بود؟
طبق پیش‌بینی‌های مرکز آمار ایران نسبت جمعیت سالمند (بالای ۶۵ سال) در سال ۱۴۲۵ در صورت افزایش میزان باروری حدود ۱۴/۲ درصد و در صورت کاهش باروری (کمتر از وضعیت فعلی) نزدیک ۱۶/۱ درصد کل جمعیت کشور خواهد بود. بر اساس این برآورد تا سال ۱۴۳۰ در صورت کاهش میزان باروری به ۱/۵ فرزند به ازای هر زن، نزدیک ۲۰ درصد جمعیت ایران سالمند خواهند بود.
برآوردهای دفتر جمعیت سازمان ملل چه می‌گوید؟
برآوردهای سال ۲۰۱۹ دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نیز نشان می‌دهد که نرخ رشد جمعیت در ایران تا سال ۱۴۳۴/۲۰۵۵ مثبت خواهد بود و بین سال‌های ۲۰۵۵ تا ۲۰۶۰ یعنی بین ۳۵ تا ۴۰ سال آینده صفر و سپس منفی خواهد شد. برآوردهای این سازمان نشان می‌دهد که تا سال ۲۱۰۰ یعنی ۸۰ سال دیگر حداکثر ممکن است یک درصد از جمعیت ایران کاهش یابد.
بر اساس این برآوردها تا سال ۲۰۵۰ میلادی حدود ۲۰ درصد (یک پنجم) جمعیت ایران بالای ۶۰ سال خواهند داشت. کمتر از ۲۸ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال سن خواهند داشت. از آن سو حدود ۳۰ درصد جمعیت زیر ۲۵ سال و ۱۸ درصد جمعیت زیر ۱۵ سال خواهد بود. طبق این برآورده‌ها جمعیت مولد ۱۵ تا ۶۵ ساله بیش از ۶۲ درصد کل جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد.
این گزارش نشان می‌دهد که در حال حاضر رشد جمعیت در تعدادی از کشورهای اروپایی، روسیه و ژاپن صفر و یا منفی است ولی رفته رفته رشد جمعیت در کشورهای بیشتری صفر یا منفی می‌شود که ایران نیز تا ۴۰ سال آینده یکی از آنها خواهد بود.
آیا برآوردهای جمعیتی مرکز آمار و سازمان ملل لزوما محقق خواهند شد؟
خیر. برآوردهای جمعیتی بر اساس سناریوهای طراحی شده در شرایط عادی و روندهای محتمل است. طبیعی است که حوادث غیرمترقبه و غیرعادی می‌تواند نتایج برآوردها را تغییر دهد، به عنوان مثال در دو سال گذشته و در زمان همه‌گیری کرونا نرخ مرگ و میر از سال‌های قبل از کرونا بیشتر بود. تداوم این روند یا اتفاقات پیش‌بینی نشده که منجر به مرگ و میر یا تحریک مهاجرت یا تغییر الگوی زاد ولد شود، روی جمعیت تاثیر خواهد گذاشت.
جمع‌بندی
انجمن سلامت خانواده ایران مدعی است: «نرخ رشد جمعیت در ایران تا ۲۵ سال آینده منفی می‌شود و ۳۰ درصد جمعیت ایران سالمند خواهد بود.»
این ادعا بر خلاف برآوردهای معتبر جمعیتی در داخل و خارج از ایران است.
اولین بار نیست که برخی افراد و مقام‌های رسمی و نهادها در جمهوری اسلامی آمارهای اغراق‌شده و نادرست درباره کاهش جمعیت یا افزایش جمعیت سالمندان منتشر می‌کنند.
محاسبات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد حتی اگر میزان باروری تا ۳۰ سال آینده ۱۵ درصد کمتر از امروز شود، باز هم رشد جمعیت تا سال ۱۴۳۰ منفی نخواهد شد. برآورد دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نیز حکایت از آن دارد نرخ رشد جمعیت در ایران تا سال ۱۴۳۵ مثبت خواهد بود.
بر اساس برآوردهای مرکز آمار و سازمان ملل در صورت سقوط نرخ باروری تا سه دهه آینده حدود ۲۰ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهد داد. طبق استاندارد آماری، مبنای تعریف سالمندی سن بالای ۶۵ سال است.
اینکه تا ۳۰ سال آینده جمعیت ایران چقدر باشد، بستگی به متغیرهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیط زیستی زیادی دارد. مبنای برآورد های جمعیتی مراکز معتبر آماری مراجع معتبر آماری سناریوهایی است که بر اساس الگوهای زاد ولد، مرگ و میر و مهاجرت و تغییرات جمعیتی تعریف می‌شوند.
رشد جمعیت ایران بعد از دهه ۱۳۶۰ روند کاهشی پیدا کرده، اما بعد از کاهش شدید رشد جمعیت در دهه ۱۳۷۰ از ابتدای دهه ۱۳۸۰ منحنی کاهش رشد شیب ملایم و نسبتا ثابتی پیدا کرده است. طبق برآوردهای معتبر آماری نشان می‌دهد، به احتمال زیاد در چند دهه آینده رشد جمعیت در ایران نیز مانند اغلب کشورهای جهان صفر و منفی خواهد شد
با این اوصاف فکت‌نامه این ادعای انجمن سلامت خانواده ایران را که «نرخ رشد جمعیت در ایران تا ۲۵ سال آینده منفی می‌شود و ۳۰ درصد جمعیت ایران سالمند خواهد بود»، اغراق‌شده می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.