آیا واکسن کووایران برکت، یکی از موفق‌ترین واکسن‌های دنیاست؟

روز یکشنبه ۱۱ مهر ۱۴۰۰، بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت، در مراسم افتتاح پروژه‌های بهداشتی درمانی بنیاد برکت، گفت: «امروز همه مشتاق تزریق واکسن برکت هستند و این واکسن از واکسن‌های موفق نه‌تنها در کشور، بلکه در دنیا است… اگر گوشی موبایل بنده را ببینید، همه از من واکسن برکت می‌خواهند.» لینک

عین‌اللهی که در بنیاد برکت در ستاد اجرایی فرمان امام سخنرانی می‌کرد از واکسن برکت به عنوان یک واکسن مردمی یاد کرد و گفت: «علت موفقیت ساخت واکسن کووایران برکت، تلاش‌ها و مجاهدت‌های دانشمندان ارزشمند ایرانی بود آن هم در شرایطی که سلامت با سیاست گره خورده بود و امکانات زیادی در کشور نداشتیم اما دانشمندان مجاهد، کاری که باید در ۵ تا ۶ سال انجام می‌شد را در مدت کوتاهی به ثمر رساندند که به عنوان وزیر بهداشت از آنها تشکر می کنم البته نجات بیماران، اجر الهی دارد.»

گروه دارویی برکت، که واکسن کووایران برکت را ساخته، متولی اداره کارخانجات دارویی است که از کاظم خسروشاهی، مصادره شده‌است که مشهورترین آنها تولیددارو و تولی پرس هستند. این گروه دارویی بخشی از ستاد اجرایی فرمان امام (گروه توسعه اقتصادی تدبیر) است که از مجموعه اموال رهبر جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود و زیر نظر علی خامنه‌ای و توسط محمد مخبر، معاون اول فعلی رئیس جمهوری اداره می‌شود. بهرام عین‌اللهی یکی از ۱۹۲ نفری است که نامه مشهور «هشدار ۲۵۰۰ پزشک به حسن روحانی در مورد عوارض واکسن فایزر و مدرنا» را در دی‌ماه ۱۳۹۹ امضا کرده‌بود.

آیا کووایران برکت از واکسن‌های موفق در دنیا است؟

تا امروز ۲۳ واکسن در دنیا برای پیشگیری از کووید ۱۹ معرفی شده‌اند. این واکسن‌ها در کشورهای مختلف براساس سیاست‌های بهداشتی آن کشور، در وضعیت‌های متفاوتی قرار دارند. تعداد کمی، مجوز کامل و دائمی دارند، تعداد زیادی مجوز اضطراری دارند. در جهان تنها واکسن‌های آسترازنکا، فایزر، مدرنا، جنسن، سینوفارم (۲ نسخه)، اسپوتنیک وی، کروناوک (چین)، کانویدسیا (چین)، اپی‌وک (روسیه) توانسته‌اند از تعداد انگشت‌شماری از کشورها مجوز دائمی دریافت کنند. در این بین فایزر با ۱۰ مجوز و مدرنا و سیوفارم (نسخه BBIBP) با ۴ مجوز و سپس آسترازنکا با ۳ مجوز در صدر قرار دارند و بقیه لیست بالا، تنها در یک یا دو کشور مجوز استفاده دائمی دارند.

در جدول زیر، آمار مجموع مجوزهای دائمی و اضطراری این ۲۴ واکسن را می‌بینید. دو واکسن ایرانی کووایران برکت و فخراوک هم در این لیست قرار دارند که تنها از وزارت بهداشت ایران، مجوز مصرف اضطراری دارند. همچنین در این لیست واکسن کوبایی سوبرانا ۲ دیده می‌شود که در ایران به‌عنوان واکسن [انستیتو] پاستور شناخته می‌شود و از سه کشور (کوبا، نیکاراگوئه و ایران) مجوز اضطراری دارد.

Table

همان‌طور که می‌بینید واکسن کووایران برکت با وجود اینکه حدود ۵ ماه از اخذ مجوز اضطراری آن در ایران گذشته است، هنوز نتوانسته‌است مجوز اضطراری برای مصرف در کشور دیگری را کسب کند. درباره مجوز مصرف اضطراری این واکسن در ایران هم بحث‌های زیادی زمانی که این مجوز صادر شد مطرح شد که چون خارج از این بحث است می‌توانید برای مطالعه جزئیات علمی و فنی مجوز، به این مطلب در بی‌بی‌سی که در همان زمان ارائه (خرداد ماه ۱۴۰۰) منتشر شد، مراجعه کنید: راستی‌‌آزمایی؛ واکسن کرونای برکت چقدر برکت دارد؟

جستجو در گوگل اسکولار نشان می‌دهد که تا تاریخ ۶ اکتبر ۲۰۲۱ هنوز هیچ مقاله دیگری غیر از همان پژوهش اولی تست حیوانی همتاداوری (Peer-reviewed) نشده، از COViran Barekat وجود ندارد. اما اطلاعات خام اولیه فاز ۱ و اطلاعات خام اولیه ترکیب فاز ۲ و ۳ تحقیقات بالینی واکسن کووایران برکت روی سایت مرکز ثبت کارآزمایی‌های بالینی ایران قرار گرفت که البته آنها مقاله علمی نیستند، استاندارد لازم برای بررسی نهادهای مستقل را ندارند و طبعا همتاداوری هم نشده‌اند و هیچ سند آکادمیک در تایید اعتبار علمی واکسن کووایران برکت هنوز ارائه نشده‌است. بنابراین هیچ منبع مستقل دانشگاهی و پژوهشی نمی‌تواند ادعای حسن جلیلی مدیر پروژه تولید واکسن برکت که در تیرماه ۱۴۰۰ گفته‌بود: «نتایج فاز دوم در سنین ۱۸ تا ۷۵ سال نشان داد که سرم خون افرادی که به آنها واکسن برکت تزریق شده بود، به‌میزان ۹۳.۵ درصد قدرت خنثی‌کردن ویروس کرونا را دارد» تایید کند.

عین‌اللهی درحالی ادعای موفقیت جهانی واکسن کووایران برکت را مطرح می‌کند که تعدادی از دیگر واکسن‌ها در چند ده کشور مجوز دارند و چند صد میلیون‌نفر از آنها استفاده کرده‌اند. اعتبار اکثر این واکسن‌ها را ده‌ها مقاله از نهادهای مستقل تحقیقاتی در سراسر دنیا با استانداردهای آکادمیک همتاداوری‌شده تایید می‌کند. اما می‌بینیم که نه تنها هیچ کشوری غیر از ایران به کووایران برکت مجوز نداده بلکه حتی در ایران هم تا شهریور ماه ۷۵درصد دوزهای واکسن تزریق شده (حدود ۵۰ میلیون دوز) سینوفارم بوده و ۱۵درصد هم (با استفاده از سازوکار کووکس) واکسن آسترازنکا و اسپوتنیک وی روسی بوده‌است.

در زمینه واردات واکسن هم تا پایان شهریورماه بیش از ۵۸ میلیون دوز واکسن وارد شده که ۴۸ میلیون دوز آن (۸۲درصد) سینوفارم و ۱۰درصد هم آسترازنکا بوده‌است. همچنین اگر ادعای خضریان، سخنگوی کمیسیون اصل نود مجلس که تا پایان مهرماه ۳۰ میلیون دوز واکسن دیگر وارد می‌شود، محقق شود، سهم کووایران برکت از کل دوزهای تزریق شده در ایران، نهایتا حدود ۱۰ درصد خواهد بود. این نکته هم حائز اهمیت است که توصیه می‌شود بسیاری از افرادی که دوز اول را از واکسنی تزریق کرده‌اند، دوز دوم را هم از همان واکسن تزریق کنند. به‌این ترتیب از ۶.۴۱ میلیارد دوز واکسن که در دنیا تزریق شده، حدود ۵ میلیون دوز یعنی ۷صدم درصد آن کووایران برکت بوده‌است.

پیش از این حسن جلیلی مدیر پروژه تولید واکسن برکت در دوم تیرماه ۱۴۰۰ مدعی شده‌بود که «تاکنون ۱۲ کشور جهان از جمله کشورهای آسیایی، آمریکای جنوبی و یک کشور اروپایی از ما درخواست کرده‌اند به آن‌ها واکسن صادر کنیم.» اما با گذشت بیش از ۳ ماه از آن گفته، هنوز هیچ کشوری غیر از ایران به «کووایران برکت» مجوز نداده‌است.

ادعایی شبیه به این را هم محمد مخبر در فروردین ماه ۱۴۰۰ مطرح کرده‌بود. او ۳ ماه قبل از ادعای حسن جلیلی گفته‌بود: «حداقل دو کشور اروپایی و سه کشور منطقه الان به صورت مکتوب و مصرانه به دنبال مذاکره برای خرید واکسن از برکت هستند.» در اینجا هم می‌بینید که ادعای ۲ مشتری اروپایی، پس از بیش از ۲ ماه تبدیل می‌شود به ادعای ۱ مشتری اروپایی. اما باز هم آن ۲ یا ۱ کشور اروپایی که مطابق این ادعا، مکاتبه مصرانه برای خرید واکسن داشته‌اند، هنوز به آن مجوز اضطراری نداده‌اند.

سفارش یک واکسن و مجوز استفاده از آن چطور انجام می‌شود؟

تامین و بهبود وضعیت کلی سلامت جامعه، در اقتصاد در دسته «کالاهای عمومی» قرار می‌گیرد که متولی آن حتی در آزادترین اقتصادهای دنیا هم دولت‌ها هستند. طبعا واکسن کووید۱۹ هم از این دست کالاهای عمومی است. در همه کشورها یک (یا چند) نهاد حاکمیتی-دولتی است که با استفاده از بودجه عمومی، وضعیت سلامت جامعه را کنترل می‌کند و با سازمان جهانی بهداشت همکاری ارگانیک دارد. این نهاد یا بازوهای آن که متولی کنترل بیماری‌های عفونی در آن کشور است با استانداردهایی که دارد، واکسن‌هایی را که مناسب واردات و تزریق در آن کشور می‌داند را بررسی می‌کند. اگر واکسنی توانست این استانداردها را بگذراند، از این نهاد مجوز می‌گیرد. حالا بخش خصوصی یا هر نهاد دیگری که می‌تواند (در مورد کرونا به خاطر وضعیت پاندمی جهانی و لزوم سرعت‌عمل در کنترل، معمولا نهاد توزیع‌کننده هم دولت است) اقدام به خرید یا واردات دارو می‌کند.

برای نمونه مورد استرالیا را بررسی می کنیم. این مورد از آن جهت جالب است که ممکن است اولین کشوری باشد که در آینده به یک واکسن تولید بخش خصوصی ایران (اسپایکوژن ساخت سیناژن با همکاری شریک استرالیایش Vaxine) مجوز بدهد. در استرالیا یک نهاد دولتی به نام اداره کالای درمانی (Therapeutic Goods Administration) که به اختصار TGA نامیده می‌شود، مسئول مجوز واکسن است. هر شرکتی که بخواهد واکسنش را در استرالیا توزیع کند باید ۶ مرحله را با موفقیت پشت‌سر بگذارد:

۱. شرکت درخواست‌دهنده باید آزمایش‌های بالینی استانداردی انجام دهد که نشان دهد اولا واکسنش «امن است و خوب کار می‌کند» و ثانیا نشان دهد که چطور اطمینان پیدا می‌کند که آن واکسن در آینده «امن خواهد بود و خوب کار خواهد کرد».

۲. گام دوم ارائه درخواست به TGA است. این شرکت باید مدارکی ارائه کند که نشان دهد آزمایش‌های بالینی چطور تایید کرده‌اند که آن واکسن «امن است و خوب کار می‌کند»، چطور می‌توان فهمید که مواد تشکیل‌دهنده واکسن امن هستند، چطور آنها واکسن را خواهند ساخت و آیا خطری برای افرادی که واکسن را می‌زنند وجود دارد یا خیر.

۳. گام سوم بررسی درخواست است. TGA اینجا خودش وارد عمل می‌شود و با همکاری متخصصان مستقل، مواد تشکیل‌دهنده واکسن و آزمایش‌های بالینی را مجددا بررسی می‌کند تا برایش ثابت شود که آن واکسن «امن است و خوب کار می‌کند».

۴. سپس TGA تصمیم می‌گیرد که به آن شرکت اجازه دهد که آن واکسن را برای مدت ۲ سال در استرالیا توزیع کند.

۵. واکسن وارد لیست TGA می‌شود و اجازه واردات آن واکسن به مبادی ورودی و گمرکات استرالیا داده می‌شود.

۶. همچنان TGA به کنترل واکسن ادامه خواهد داد تا وقتی افراد بیشتری واکسن را می‌زنند با درجه اطمینان بیشتری بتواند تایید کند که آن واکسن «امن است و خوب کار می‌کند». اگر هم که نتایج راضی‌کننده نبود یا مشکلاتی پیش آمد می‌تواند به‌سرعت واکسن را از لیست خارج کرده و جلوی توزیع آن را بگیرد.

هرچند این روش کار نهاد دولتی استرالیا برای مجوز به واکسن است اما همه کشورهای دنیا کم وبیش چنین سازوکاری برای تایید واکسن و مجوز ورود آن دارند. می‌توان به لیست تک‌تک نهادهای دولتی متولی سلامت در جوامع مختلف مراجعه کرد. آنچه به‌دست می‌آید این است که در اینجا ۲ طرف وجود دارند:

طرف اول) شرکت سازنده واکسن که با ارائه مدارک علمی «تقاضا» می‌دهد.

طرف دوم) نهاد حاکمیتی کشور مصرف‌کننده که مدارک علمی طرف اول را «بررسی» کرده و مجوز واردات می‌دهد.

در این فرآیند، نه وزارت بهداشت یا نهاد حاکمیتی کشوری که طرف اول در آن حضور دارد، تاثیری دارد، نه تلفن همراه وزیر بهداشت آن کشور طرف اول، در فرآیند درخواست و مجوز واردات نقشی دارد. لذا این گفته وزیر بهداشت جمهوری اسلامی که «اگر گوشی موبایل بنده را ببینید، همه از من واکسن برکت می‌خواهند» حداقل برای تضمین موفقیت واکسن کووایران برکت، تاثیری ندارد.

ذکر این نکته لازم است که از آنجایی که بسیاری از کشورهای ضعیف و کمتر توسعه‌یافته دنیا نمی‌توانند با این استانداردها و سرعت‌عمل وارد مساله واکسیناسیون کووید۱۹ شوند، یک «همکاری بین‌المللی» با مشارکت سه نهاد جهانی، تحت عنوان «کووکس» مسئول انجام همین فرآیندها برای این دسته از کشورهاست.

تضاد منافع در مساله واکسن کووایران برکت

در ایران معاونت غذا و دارو وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، متولی این است که ضمن بررسی صحت عملکرد واکسن‌ها، اقدام به صدور مجوز برای واکسن‌های مختلف بکند. در جدول بالا واکسن‌هایی که توانسته‌اند مجوز معاونت غذا و دارو وزارت بهداشت جمهوری اسلامی را دریافت کنند می‌بینید. در حالت عادی انتظار می‌رود که وزارت بهداشت به‌عنوان کارگزار عموم مردم، نقشی مستقل در تامین یکی از مهم‌ترین کالاهای عمومی در جامعه ایران یعنی «سلامت مردم» داشته‌باشد. 

از طرف دیگر یکی از شرکت‌های ارائه دهنده واکسن (شفافارمد برکت) که محصولش باید توسط این نهاد بررسی شود، جزئی از اموال رهبری جمهوری اسلامی است. از قضا رییس این مجموعه، خودش معاون رئیس جمهوری اسلامی ایران هم هست. به این ترتیب به‌نظر می‌رسد که در این مساله، تضاد منافع مانع از این می‌شود که وزارت بهداشت به مسئولیت خود در قبال جامعه به‌دستی عمل کند.

این تضاد منافع تنها محدود به دولت رئیسی نمی‌شود. حتی در دولت روحانی هم شاهد این بودیم که مقامات کشوری مانند سخنگوی مشهور سازمان غذا و دارو در آن وقت، کیانوش جهانپور، که در نهادی کار می‌کند که باید با سختگیرانه‌ترین استانداردها، واکسن‌های مختلف از جمله واکسن برکت را بررسی می‌کرد، خودش تبدیل به بازوی تبلیغاتی این شرکت شده و در مراحل اولیه ساخت این واکسن، با ذوق‌زدگی از پروژه ساختمان‌سازی شفافارمد برکت، در شبکه‌های اجتماعی ویدیو تایم‌لپس می‌گذاشت.

در مورد این تضاد منافع بعضی از مقامات جمهوری اسلامی، جسته‌وگریخته صحبت‌هایی کرده‌اند از جمله نماینده کرج در مجلس که مدعی شد کارشکنی‌ها، دعواهای بین دستگاهی و نداشتن اجازه برای تولید واکسن سبب عدم توفیق توسط بزرگترین مجموعه واکسن و سرم‌سازی کشور (موسسه رازی) شد. همچنین در زمینه واردات واکسن هم پیش از این و در مردادماه، مسعود خوانساری، رئیس اتاق بازرگانی تهران گفته بود که کارشکنی‌هایی برای واردات واکسن خارجی توسط بخش خصوصی از سوی وزارت بهداشت انجام شده‌است. واکنش اینستاگرامی جواد ظریف به صحبت‌های زالی، رییس ستاد مقابله با کرونا تهران که به‌طور سربسته گفته بود: «نگذارید از سکوت پشیمان شویم و بپرسیم … کدام دستگاه پروفورمای ورود ۲۰ میلیون واکسن از اروپا را رد کرد؟ باز هم بگویم؟» هم تعبیر به «علاج» او برای لاپوشانی این تضاد منافع شد!

در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار داشت آن بخش از صحبت‌های وزیر بهداشت که به تعریف و تمجید از دانشمندان مجاهد برکت می‌پردازد و می‌گوید «مردم قدردان تلاش‌های بنیاد برکت هستند» بی‌طرفانه باشد. ضمن اینکه وی در ادامه صحبت‌هایش درباره رییس آن مجموعه (محمد مخبر) که از قضا هم‌زمان مسئول اجرایی بالای دست او در دولت هم هست می‌گوید: «باید از مدیریت  ۱۴ ساله مدیر جهادی و انقلابی ستاد اجرایی فرمان امام تشکر کنیم که مدیریت بسیار خوبی داشت و امروز بخشی از تلاش‌های او در کشور به نتیجه رسیده‌است.»

جمع‌بندی

بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت، در مراسمی در بنیاد برکت گفت: «امروز همه مشتاق تزریق واکسن برکت هستند و این واکسن از واکسن‌های موفق نه‌تنها در کشور، بلکه در دنیا است. اگر گوشی موبایل بنده را ببینید، همه از من واکسن برکت می‌خواهند.» این درحالیست که تاکنون هیچ کشور و یا نهادی در دنیا به واکسن کووایران برکت مجوز نداده‌است. در عین حال تعدادی از واکسن‌های مشهور از بیش از ۱۰۰ کشور مجوز گرفته‌اند و تا امروز صدها میلیون دوز از آنها تزریق شده‌است.

در ایران ۷۵ درصد دوزهای تزریقی از واکسن سینوفارم بوده و تنها ۵ میلیون دوز واکسن برکت (تا پایان شهریورماه) در اختیار وزارت بهداشت قرار گرفته که در صورت تحقق واردات ۳۰ میلیون دوز واکسن تا پایان مهرماه سهم واکسن برکت به حدود ۱۰درصد از کل مقدار تزریق‌شده در ایران خواهد رسید. در مجموع از ۶.۴۱ میلیارد دوز واکسن که در دنیا تزریق شده، حدود ۵ میلیون دوز یعنی ۷صدم درصد آن کووایران برکت بوده‌است.

واکسن کوایران برکت، ساخت شرکت شفافارمد برکت است. این شرکت مصادره‌ای، بخشی از گروه توسعه اقتصادی تدبیر از زیرمجموعه‌های ستاد اجرائی فرمان امام است. این ستاد از اموال تحت کنترل رهبر جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود و ریاست آن بر عهده محمد مخبر است که هم‌زمان معاون رئیس جمهوری اسلامی است که مقام بالای دست وزیر بهداشت محسوب می‌شود.

کشورهای مختلف متولیان دولتی و حاکمیتی برای تایید و صدور مجوز به واکسن‌های مختلف دارند و مراجعه به موبایل وزیر بهداشت کشوری که در آن یک شرکت، واکسنی تولید می‌کند روش استانداردی برای سفارش یک واکسن نیست و بعید است که کشورهای مختلف از این طریق اقدام به خرید یا سفارش واکسن کنند. هرچند از محتوای موبایل آقای عین‌اللهی، غیر از ادعای خودش، اطلاع دیگری در دست نیست.

وزارت بهداشت متولی سلامت جامعه است و باید نگاهی مستقل و سخت‌گیرانه به محصولات کلیه شرکت‌های تولیدکننده واکسن داشته‌باشد. اما وزارت بهداشت (در هر دولتی که در ایران بر سر کار باشد) نگاهی خاص به محصولات شرکت تحت کنترل علی خامنه‌ای دارد ؛ از توییت‌های کیانوش جهانپور درباره ساختمان‌سازی شفافارمد تا تمجیدهای عین‌اللهی از واکسن برکت، هیچ‌کدام برنمی‌آید که چنین نگاه بی‌طرفانه‌ای درباره همه واکسن‌ها در نظام سلامت ایران دیده شود.

با این اوصاف، فکت‌نامه به صحبت‌های بهرام عین اللهی، وزیر بهداشت و درمان جمهوری اسلامی که «واکسن برکت از واکسن‌های موفق نه‌تنها در کشور، بلکه در دنیا است» نشان «نادرست» می‌دهد.