نقش آمریکایی‌ها در «ده‌ها برابر» شدن تولید مواد مخدر در افغانستان

علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران مدعی است: «[آمریکایی‌ها] ده‌ها برابر تولید مواد مخدر را در افغانستان افزایش دادند.» 

او روز ششم شهریور ۱۴۰۰ در در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت سیزدهم گفته است: 

«بیست سال آمدند افغانستان را اشغال کردند و در این بیست سال انواع و اقسام ظلمها را به افغانها کردند؛ مجلس عزایشان را، مجلس عروسی‌شان را بمباران کردند، جوان‌هایشان را کشتند، عناصر فراوانی از اینها را بی‌جهت به زندانهای گوناگون انداختند، ده‌ها برابر -چندده برابر- تولید مواد مخدر را در افغانستان افزایش دادند؛ این کارها را کردند، یک قدم هم برای پیشرفت افغانستان برنداشتند؛ یعنی افغانستان امروز از لحاظ پیشرفتهای مدنی و پیشرفتهای عمرانی و مانند اینها از آن زمان اگر عقب‌تر نباشد جلوتر نیست؛ یعنی هیچ کار نکردند. حالا هم که دارند میروند با این فضاحت [همراه است]؛ وضع فرودگاه کابل، این اجتماع مردم و این مشکل. آن کسانی از افغانها را که میبرند -آن کسانی که در این سال‌های طولانی به‌اصطلاح با اینها همکاری میکردند- و میخواهند از افغانستان خارج کنند، گزارشهایی وجود دارد که وضع آنجایی که اینها را میبرند از افغانستان بدتر است؛ مشکلات فراوان در آن مراکزی که اینها را دارند آنجا اسکان میدهند [وجود دارد]؛ این وضع آمریکا است.»

آیا تولید مواد مخدر در افغانستان طی ۲۰ سال گذشته ده‌ها برابر شده است؟ و آیا آمریکا نقشی در تولید مواد مخدر در افغانستان دارد؟

این اولین بار نیست که مقام‌های ایرانی از افزایش «چند ده» برابری تولید و کشت مواد مخدر پس از حمله آمریکا به افغانستان صحبت می‌کنند. پیش‌تر فکت‌نامه ادعایی به همین مضمون را به نقل از اسکندر مومنی دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر درستی‌سنجی کرده و به نشان «گمراه کننده» داده بود. 

آمار تولید مواد مخدر در افغانستان چقدر است؟ 

آخرین بررسی‌های دفتر مواد و جرایم سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر حجم زمین زیر کشت تریاک در کشور افغانستان افزایش داشته است، به طوری‌که حجم زمین زیر کشت تریاک از ۸۲ هزار هکتار در سال ۲۰۰۰ به ۲۲۴ هزار هکتار در سال ۲۰۲۰ رسیده، یعنی ۲/۷ برابر رشد داشت است. بالاترین میزان زمین زیر کشت تریاک در سال ۲۰۱۷ رقم خورد که ۳۲۸ هزار هکتار زمین به کشت این محصول اختصاص یافت. اگرچه در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ تا حدودی کشت تریاک کاهش یافت ولی مجدد در سال ۲۰۲۰ کشت این محصول در مسیر افزایش قرار گرفته و به نسبت سال ۲۰۱۹ معادل ۳۷ درصد به حجم تولید تریاک اضافه و البته سبب کاهش ۱۸ درصدی قیمت آن نیز در بازارها شده است.

به لحاظ وزنی نیز میزان تولید تریاک در افغانستان به طور معمول روی ۳۰۰۰ تن در سال بوده که از سال ۲۰۰۴ روند رو به رشد داشته و در سال ۲۰۱۷ رکورد ۹ هزار تن را ثبت کرده و در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ مجدد به کانال ۶۰۰۰ تن در سال رسیده که نشان‌دهنده رشد دو برابری، به نسبت سال‌های قبل از سال ۲۰۰۰ است. 

همان‌طور که در دو نمودار فوق پیدا است تنها در سال ۲۰۰۱ به دلیل اعمال قانون ممنوعیت کشت مواد مخدر توسط طالبان، تولید این محصول به طور غیر معمول کاهش چشمگیر داشته ولی تولید این سال را نمی‌توان معدل کشت تریاک در افغانستان دانست زیرا در هیچ سالی قبل و بعد از آن، این میزان تکرار نشده است.

آیا تولید و کشت مواد مخدر بعد از حمله آمریکا به افغانستان چند ده برابر شده است؟ 

فرمان حمله روز ۷ اکتبر ۲۰۰۱ (۱۵ مهر ۱۳۸۰) صادر شد. حدود یک ماه بعد یعنی نوامبر ۲۰۰۱ طالبان سقوط کرد. اگر آمار تولید و کشت مواد مخدر در سال‌های اخیر را به آمار سال ۲۰۰۱ تقسیم کنیم به نسبتی در حدود ۴۰ تا ۵۰ برابر می‌رسیم، اما این مقایسه درستی نیست. سال ۲۰۰۱ در تاریخچه تولید تریاک در افغانستان یک مورد استثنایی است، نه یک قاعده. در واقع اگر بنا به مقایسه آمار تولید مواد مخدر پیش و پس از حمله نظامی باشد، باید متوسط تولید در یک بازه زمانی چند ساله در دو دوره با هم مقایسه شود. 

محاسبه داده‌های دفتر مواد مخدر سازمان ملل متحد نشان می‌دهد میانگین حجم تولید سالانه تریاک در افغانستان در پنج سال اخیر ۲/۱ برابر و سطح زیر کشت حدود ۳/۳ برابر میانگین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ افزایش پیدا کرده است. 

در سال ۲۰۰۱ دقیقا چه اتفاقی افتاده است؟ 

سال ۲۰۰۱ در تاریخچه تولید تریاک در افغانستان یک مورد استثنایی است. چنانکه در نمودار پیدا چه پیش و چه پس از آن میزان تولید مواد مخدر در افغانستان چند ده برابر است. 

در گزارش سال ۲۰۰۱ دفتر مواد مخدر سازمان ملل گفته شده طالبان در ژوئیه سال ۲۰۰۰ کشت خشخاش را در افغانستان ممنوع کرد. بنابراین فرایند کشت خشخاش که از پاییز ۲۰۰۰ در این کشور ممنوع و عملا تولید تریاک از آغاز سال ۲۰۰۱ متوقف شد. 

هیچ تضمینی وجود ندارد که نشان دهد آیا ممنوعیت شدید و سفت و سخت کشت تریاک از سوی طالبان تا چه زمانی ادامه پیدا می‌کرد، اما آنچه مسلم است سقوط و رشد تولید مواد مخدر تحت تاثیر به قدرت رسیدن طالبان و سقوط آنها رخ داده است. 

آیا آمریکا نقشی در افزایش تولید مواد مخدر داشته است؟ 

منحنی کشت و تولید تریاک در افغانستان در ۳۰ سال گذشته با شتابی نسبتا ثابت روندی رو به رشد دارد. این روند بعد از سال ۲۰۰۱ و حضور آمریکا در افغانستان ادامه دارد تا آنجایی که ما گشتیم سند معتبری یا تحلیل مستندی پیدا نکردیم که نشان دهد آمریکایی‌ها عامل محرک در افزایش تولید مواد مخدر باشند.

دلایل احتمالی افزایش مواد مخدر در افغانستان چیست؟ 

سازمان ملل متحد در تحلیل چرایی کاهش یا افزایش میزان کشت تریاک در افغانستان، علاوه بر تاکید بر عوامل طبیعی همچون میزان بارندگی و حوادث غیرمترقبه مثل سیل، بر رعایت نکردن قوانین و متزلزل بودن دولت مرکزی و بحران‌های اقتصادی و کم سوادی جامعه افغانستان تمرکز دارد و نقشی بر حضور یا عدم حضور نیروهای نظامی سایر کشورها در این کشور قائل نیست. 

دفتر مواد و جرایم سازمان ملل متحد در گزارش سال ۲۰۲۱ از کشت تریاک در کشور افغانستان به این نکته اشاره کرده که کمبود نیروی انسانی به دلیل شیوع ویروس کرونا می‌تواند کاهش تولید را در سال جاری به همراه داشته باشد. همین ادله می‌تواند در افزایش چشمگیر تولید مواد مخدر در ۲۰ سال گذشته موثر باشد. جمعیت افغانستان در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۱ حدود دو برابر شده از حدود ۲۰ میلیون به حدود ۴۰ میلیون نفر افزایش داشته است. افزایش جمعیت و قابل توجه نیروی انسانی برای کشت و برداشت خشخاش و تولید تریاک در این کشور باشد.

جمع‌بندی

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، مدعی است: «آمریکایی‌ها تولید مواد مخدر را در افغانستان، ده‌ها برابر افزایش دادند.»

این اولین بار نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی با مقایسه میزان کنونی تولید و کشت تریاک افغانستان با سال ۲۰۰۱، ادعاهای گمراه‌کننده از رشد تولید مواد مخدر در افغانستان ارائه می‌کنند. 

سال ۲۰۰۱ در تاریخچه تولید مواد مخدر در افغانستان یک استثنا است نه یک قاعده قابل استناد. طالبان در تابستان سال ۲۰۰۰ کشت خشخاش را در افغانستان اکیدا ممنوع کرد، در نتیجه تولید تریاک در افغانستان عملا از آغاز سال ۲۰۰۱ متوقف شد. بعد از سقوط طالبان (پاییز ۲۰۰۱) انقلابی در تولید مواد مخدر رخ نداد، بلکه شرایط به حالت عادی برگشت. 

منحنی کشت و تولید تریاک در افغانستان در ۳۰ سال گذشته با شتابی نسبتا ثابت روندی رو به رشد دارد. محاسبه داده‌های دفتر مواد مخدر سازمان ملل متحد نشان می‌دهد میانگین حجم تولید سالانه تریاک در افغانستان در پنج سال گذشته ۲/۱ برابر و سطح زیر کشت حدود ۳/۳ برابر میانگین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ افزایش پیدا کرده است. 

تا آنجایی که ما گشتیم سند معتبری یا تحلیل مستندی پیدا نکردیم که نشان دهد آمریکایی‌ها عامل محرک در افزایش تولید مواد مخدر در افغانستان بوده‌اند. دفتر مواد مخدر سازمان ملل، شرایط آب‌وهوایی، وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فقر و بیکاری و اقتدار دولت مرکزی را جزو عوامل موثر در افزایش یا کاهش تولید تریاک در افغانستان می‌داند. 

با این اوصاف «فکت‌نامه» این ادعای رهبر جمهوری اسلامی ایران را که «آمریکایی‌ها تولید مواد مخدر را در افغانستان، ده‌ها برابر افزایش دادند» را خلاف واقعیت و بی‌اساس می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.