آیا دلیل قطع برق صادرات به عراق و سوریه است؟

با افزایش روزافزون قطع برق در کشور، اظهار نظرهای مختلفی در شبکه‌های مجازی پیرامون دلایل این دور از قطع گسترده برق در کشور صورت گرفته است. عده‌ای دلایل این قطعی را صادرات رایگان برق از ایران به عراق و سوریه دانسته‌اند. اما دلیل واقعی این قطعی‌ها چیست؟ آیا ایران به سوریه و عراق برق صادر می‌کند؟ آیا این صادرات نقشی در خاموشی‌های اخیر ایران دارد؟ 

آیا ایران به عراق و سوریه برق صادر می‌کند؟ 

طی سال‌های گذشته بحث ساخت نیروگاه در سوریه از سوی ایران مطرح بوده، حتی وزیر نیرو از لزوم آماده کردن زیرساخت لازم برای اتصال برق و سنکرون‌سازی شبکه سه کشور ایران، عراق و سوریه صحبت کرده است. 

تفاهم‌نامه احداث نیروگاه ۵۴۰ مگاواتی لاذقیه در مهر ۹۷ با گروه مپنا امضا شده و عملیات آن در بهمن ۹۷ آغاز شده است. بر اساس مشخصات پروژه که در سایت شرکت مشاور موجود است، قرار بوده مرحله اول ساخت نیروگاه سال ۱۳۹۹ به پایان برسد. ما گزارشی از میزان پیشرفت فیزیکی این پروژه پیدا نکردیم.  

علاوه بر این بحث بازسازی نیروگاه‌های آسیب‌دیده سوریه نیز مطرح بوده است، چنانکه رضا اردکانیان در مهر ماه ۹۸ از معرفی ۸۰۰ مگاوات از نیروگاه‌های مختلف سوریه برای بازسازی و اعلام آمادگی شرکت‌های ایرانی صحبت کرده است. 

با این حال در حال حاضر ایران به سوریه برق صادر نمی‌کند، اما صادرات برق ایران به عراق از سال ۱۳۸۳ آغاز شده و تا امروز ادامه دارد.

به گفته دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، حدود ۴۰ درصد برق مورد نیاز عراق از طریق انتقال مستقیم و تامین گاز واحدهای نیروگاهی این کشور از سوی ایران تامین می‌شود.

حجم برق صادراتی به عراق چقدر است؟

متاسفانه دسترسی عمومی به داده‌های آماری سایت توانیر مسدود است، اما آخرین داده‌های منتشر شده در سالنامه آماری ۱۳۹۷ مرکز آمار میزان کل صادرات برق در این سال ۶۲۹۵ میلیون کیلووات ساعت بوده که ۷۹درصد آن، معادل ۴۹۴۲ میلیون کیلووات ساعت، به عراق صادر شده است. این رقم حدود ۱/۹ کل فروش خالص برق ایران (شامل تولید خالص و برق خریداری شده از موسسات) در سال ۹۷ است.

تصویر صفحه ۳۷۵ سالنامه آماری سال ۱۳۹۷ مرکز آمار ایران 

آیا ایران برق رایگان به عراق صادر می‌کند؟

خیر، البته ما گزارش رسمی درباره جزئیات مراودات مالی صادرات برق ایران و عراق پیدا نکردیم، اما گفته شده از سال ۹۶ تا ۹۸ ایران از صادرات برق به عراق حدود ۵۰۰ میلیون دلار درآمد ارزی داشته است. 

با این حال دست‌کم یک سال است بحث عدم انتقال پول صادرات برق از عراق به ایران مطرح بوده است. چنانکه سخنگوی اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ گفته بود: «فعلا امکان دسترسی نقدی به پول برق صادراتی به عراق را نداریم و پول گاز و برق صادراتی ایران نزد بانک تجارت این کشور است.»

میزان تولید و مصرف برق در داخل ایران چقدر است؟

۱۲ بهمن ۱۳۹۹ همایون حائری معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی در مراسم افتتاح واحد سوم بخش بخار نیروگاه سیکل ترکیبی شهرستان شیروان مدعی شد که ظرفیت تولید برق کشور به ۸۵ هزار مگاوات رسیده‌است. حائری در این مراسم با تاکید بر این‌که هر سال ۲ تا سه هزار مگاوات برق به ظرفیت تولیدی برق کشور افزوده می شود، پیک مصرف برق در سال جاری (۱۳۹۹) را ۵۸ هزار و ۲۵۴ مگاوات اعلام کرده و گفته بود پس از ۲ سال رشد مصرف برق که سالانه ۵/۲ درصد بود امسال به یک درصد رسیده است. 

پنج ماه بعد در ۳ خرداد ۱۴۰۰ مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق کشور و معاون شرکت توانیر در شبکه خبر گفت: «مصرف برق نسبت به سال گذشته حدود ۲۰ درصد افزایش داشته که باعث کسری ۹ هزار مگاواتی شده است.»

نگاهی به داده های شبکه مدیریت برق ایران نشان می‌دهد که مصرف برق در ساعت پیک مصرف روزهای اخیر، نسبت به زمان مشابه در سال گذشته، با افزایش تقریبا ۱۶ الی ۲۰ درصدی همراه بوده است؛ عددی که ادعای رجبی را تایید می‌کند. 

آیا تعداد مشترکان برق افزایش چشمگیری یافته است؟ 

خیر. نگاهی به آمارهای رسمی منتشر شده از سوی گروه آمار و اطلاعات آب و انرژی وزارت نيرو نشان می‌دهد در سال ۹۹ نسبت به ۹۸، تعداد مشترکان برق کشور ۲/۷ درصد افزایش داشته است. این عدد مربوط به سال ۹۸ نسبت به ۹۷ معادل ۲/۸ درصد است. آماری که نشان می‌دهد افزایش مشترکان شبکه به خودی خود نمی‌تواند باعث رشد ۲۰ درصدی مصرف نسبت به سال گذشته باشد. مگر این الگوی مصرف در میان بخشی از مصرف‌کنندگان برق ایران تغییر جدی کرده باشد. 

برق ایران چگونه مصرف می‌شود؟ 

مشترکین برق ایران شامل گروه‌های ۵ گانه خانگی، صنعتی، کشاورزی، عمومی و تجاری هستند، اما این به معنای مصرف تمام برق کشور توسط این گروه‌ها نیست چرا که بخشی از برق کشور صادر می‌شود و بخشی نیز در شبکه انتقال و توزیع برق به دلایل مختلفی همچون فرسودگی و عدم بهینه‌سازی زیر ساخت‌ها اتلاف می‌شود. علاوه بر این اخبار بسیاری مبنی بر سو استفاده واحد‌های خانگی و صنعتی جهت تولید رمز‌ارزها وجود دارد که مصرف برق کشور را به صورت نامتوازنی افزایش داده است. 

رمز ارزها: ایران به تنهایی حدود ۴.۵ درصد از تولید بیت‌کوین در دنیا را به خود اختصاص داده است. می‌دانیم که به صورت میانگین میزان مصرف برق برای تولید رمز ارزها در دنیا، حدود ۱۳/۴۸ گیگاوات است. به عبارتی میانگین برق مصرفی کشور برای تولید رمز‌ارزها باید عددی حدود ۶۰۰ مگاوات باشد. یعنی نزدیک به یک درصد برق کشور. 

صادرات برق به کشورهای منطقه: اگر آخرین آمار رسمی موجود یعنی، سالنامه آماری ۹۷ را مبنا قرار دهیم سهم خالص صادرات (صادرات منهای واردات) برق از کل فروش برق در این سال حدود ۱/۵درصد است. 

مصطفی رجبی مشهدی سخنگوی صنعت برق کشور نیز، چهارم خرداد ۱۴۰۰ گفته «صادرات برق ایران کمتر از ۲ درصد انرژی کشور را به خود اختصاص داده است.»

اتلاف انرژی: میزان اتلاف برق در ایران نسبتا چشم‌گیر است به گونه‌ای که در ایران حدود ۱۰ درصد از برق تولیدی در شبکه توزیع و انتقال تلف می‌شود در حالی که این میزان در کشورهای توسعه یافته نزدیک به ۵ درصد است. 

منابع تولید برق در ایران کدامند؟

نیروگاه‌های گازی، بخاری، چرخه ترکیبی، برق-آبی، اتمی، دیزلی در کنار انرژی های تجدیدپذیر از مهم‌ترین منابع تولید و تامین برق کشور به شمار می‌روند. در این میان نیروگاه‌های چرخه ترکیبی (۳۶/۴٪) و برق-آبی (۱۴/۲٪) مجموعا بیش از ۵۰ درصد تامین برق کشور را به خود اختصاص داده‌اند. 

با کمبود بارش‌ها در سال‌های اخیر انتظار می‌رود نیروگاه‌های برق-آبی کشور در انجام ماموریت خود ناتوان ظاهر شوند. 

آیا در ایران با کمبود برق مواجهیم؟ 

بله. حمیدرضا صالحی، دبیرکل فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته در گفت‌وگو با روزنامه آرمان ملی کمبود برق در ایران را امروز معادل ۸-۱۰ هزار مگاوات برآورد کرده است. این عدد توسط رسانه‌های دیگر نیز تلویحا تایید شده است. در ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ معاون وزیر نیرو با اشاره به کاهش نزولات آسمانی از کمبود تولید برق در نیروگاه‌های آبی کشور تا ۳۲۰۰ مگاوات خبر داده بود.

عمده ترین دلایل کمبود برق در سال ۱۴۰۰ چیست؟

مسئولین دولتی به ویژه وزیر نیرو «کم‌آبی» و «گرمای زودرس» را از مهم‌ترین عوامل افزایش مصرف در سال جاری و کمبود برق اعلام کرده‌اند. به گفته اردکانیان «در بهترین شرایط مجموع تولید عملی کشور حدود ۶۰ هزار مگاوات است که ما امسال برای تابستان با واحدهای جدید و آمادگی واحدهای قدیمی، روی عدد ۶۰ هزار مگاوات می‌توانستیم در شرایط نرمال حساب کنیم اما کاهش بارش‌ها که حدود ۵۵ درصد کاهش داشتیم موجب شد در نیروگاه‌های آبی با ۳۵۰۰ مگاوات کاهش ظرفیت عملی مواجه باشیم با این وجود انتظار ما وجود ۵۶ هزار و ۵۰۰ مگاوات ظرفیت عملی تولید بود.» او همچنین با اشاره به گرمای زودرس در سراسر کشور می‌گوید: «در فروردین افزایش دمای ۵ درجه و در اردیبهشت افزایش دمای ۳ درجه داشتیم که هم روی توان خروجی نیروگاه‌ها و هم استفاده زودتر از وسایل سرمایشی را به دنبال داشت.»

اما این تمام ماجرا نیست. سال‌هاست که صنعت برق ایران، به دلایلی از جمله تحریم و بحران اقتصادی نتوانسته گامی برای بازسازی، بهینه‌سازی شبکه تولید و انتقال و توزیع برق کشور بردارد. از طرفی سرمایه گذاری چندانی در جهت تامین برق کشور نیز صورت نگرفته و همه این‌ها دست به دست هم داده تا راندمان تولید برق در کشور کاهش چشم‌گیری یابد. 

آيا در صورت قطع صادرات مشکل کمبود برق حل می‌شود؟

به طور کلی نه، اما ممکن است قطع صادرات مشکل کمبود برق در محدوده شبکه انتقال مرزی را -اگر مشکلی وجود داشته باشد- حل کند، که این هم بستگی به متغیرهای زیادی مثل ساعت پیک، الگوی انتقال برق و همین طور حجم مصرف در محدوده شبکه انتقال دارد، اما تاثیری در کمبود کلی برق در مناطق و محدوده‌های پراکنده ندارد. 

جمع‌بندی

در شبکه‌های اجتماعی شایعه شده «صادرات رایگان برق به عراق و سوریه یکی از دلایل قطع برق در ایران است.»

بحث ساخت نیروگاه و اتصال شبکه برق ایران و عراق و سوریه در سال‌های گذشته مطرح بوده است، اما در حال حاضر ایران به سوریه برق صادر نمی‌کند، اما حدود ۱۷ سال است که ایران به عراق برق صادر می‌کند. طبق آخرین آمار رسمی موجود در سال ۱۳۹۷ کل صادرات برق ایران به عراق حدود ۱/۹ درصد کل خالص فروش برق است. 

ما گزارش رسمی از عواید صادرات برق به عراق پیدا نکردیم، اما گفته می‌شود سالانه ارزش صادرات برق به این کشور چند صد میلیون دلار در سال است. با این همه در دو سال گذشته ایران برای دسترسی به منابع ارزی صادرات برق به دلیل تحریم‌ها مشکلات زیادی داشته است. 

اما آیا دلیل قطعی برق صادرات است؟ پاسخ این سوال منفی است. 

اولا، دلیل قطع برق افزایش ۲۰ درصدی مصرف است که ارتباطی با صادرات پیش‌بینی شده برق به عراق یا بقیه کشورهای همسایه ندارد. به نظر می‌رسد دلیل افزایش غیرمنتظره مصرف برق گرمای زودهنگام هوا و ناتوانی شبکه تولید و توزیع برق از تامین آن است. 

دوم، حتی اگر به فرض صادرات برق متوقف شود شود باز هم برق صادراتی مشکل کمبود برق را حل نمی‌کند. ممکن است قطع صادرات در محدوده شبکه انتقال مرزی را -اگر مشکلی وجود داشته باشد- حل کند، اما این بستگی به متغیرهای زیادی مثل ساعت پیک، الگوی انتقال برق و همین طور حجم مصرف در محدوده شبکه انتقال دارد.

با این اوصاف فکت‌نامه این شایعه را که «صادرات رایگان برق به عراق و سوریه یکی از دلایل قطع برق در ایران است» بی‌اساس می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.