آیا اقتصاد ایران «بازتر» از چین است؟

حجت‌الله عبدالملکی، اقتصاددان اصولگرا و معاون اشتغال و خودکفایی کمیته امداد، ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما گفت: «ما [اقتصاد ایران] به لحاظ معیار باز بودن اقتصاد، از اقتصاد چین بازتر هستیم.»

عبدالملکی که در این برنامه تلویزیونی با فرهاد نیلی اقتصاددان و نماینده پیشین ایران در بانک جهانی مناظره می‌کرد، مدعی شد رتبه چین از نظر «باز بودن اقتصاد» ۱۰۰ است و ایران هم از چین رتبه بالاتری دارد؟ 

او سپس در یک رشته‌توییت توضیح بیشتری داده و تاکید کرده اشاره او به «شاخص‌ باز بودن اقتصاد» است که ترجمه «Trade Openness» است. پیش از هر چیز ببینیم آقای عبدالملکی به چه چیزی استناد کرده است؟‌

?s=20

نسبت «باز بودن تجارت» یا «Trade Openness» چیست؟ 

«باز بودن تجارت» یا «Trade Openness» در واقع یک نسبت است که مجموع واردات و صادرات کشورها به تولید ناخالص داخلی آنهاست. در واقع کسری است که صورت آن سرجمع تجارت خارجی یک اقتصاد و مخرج آن رقم تولید ناخالص داخلی آن اقتصاد است. این نسبت نشان می‌دهد چه سهم و چه مقداری از اقتصاد درگیر تجارت خارجی و وابسته به واردات و صادرات است و  اهمیت نسبی تجارت خارجی در آن اقتصاد چه اندازه است.

حجم تجارت خارجی در صورت قرار دارد و حجم تولید ناخالص داخلی در مخرج قرار دارد.  هر چه مخرج بزرگ‌تر شود نسبت باز بودن تجارت نیز کوچک‌تر می‌شود از این رو اقتصادهای کوچک‌تر نسبت‌های بزرگتری از باز بودن تجارت دارند چندان عجیب نیست.

بر همین اساس اینکه کشورهای تک محصولی همچون کشورهای نفتی در رتبه‌های بالا قرار دارند قابل درک است. چرا که بخش عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی آنها نتیجه صادرات تنها محصول تولیدی به خارج از کشور است و به همین دلیل از نظر نسبت باز بودن تجارت، در رتبه‌هایی بالاتر قرار می‌گیرند.

وضعیت ایران از نظر نسبت «باز بودن تجارت» چگونه است؟ 

وب سایت «گلوبال اکونومی» داده‌های اقتصاد کلان کشورها را از ۳۰۰ منبع از جمله بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول جمع‌آوری می‌کند.

براساس گزارش این وب‌سایت و بر مبنای داده‌های اقتصاد کلان سال ۲۰۱۸ میلادی، ایران از نظر نسبت واردات و صادرات به تولید ناخالص داخلی یا «نسبت باز بودن تجارت» در این رده‌بندی با ثبت رقم ۶۵.۰۵ درصد در میان ۱۷۰ کشور در رتبه ۱۱۶ و بالاتر از چین ژاپن، آمریکا، فرانسه، هند، روسیه و... قرار دارد. 

جالب اینکه در این رده‌بندی آمریکا در رتبه ۱۶۹، یعنی یکی مانده به آخر قرار دارد. صدرنشینان این رتبه‌بندی لوکزامبورگ، هنگ‌کنگ و سنگاپور هستند.

آیا رتبه چین در نسبت «باز بودن تجارت» یا «Trade Openness» صد است؟ 

خیر. آقای عبدالملکی در مناظره تلویزیونی به رتبه ۱۰۰ چین اشاره می‌کند. رتبه چین در این رده‌بندی ۱۵۸ است. 

البته ممکن است این اشتباه خطای سهوی در برنامه زنده تلویزیونی باشد، اما این احتمال هم هست که منظور آقای عبدالملکی رتبه ۱۰۷ چین در شاخص «آزادی اقتصادی» بنیاد هریتیج باشد. 

به هر حال زمینه گفت‌وگو در این مناظره «باز بودن اقتصاد» و نه «باز بودن تجارت» است. 

آیا «اقتصاد» ایران «بازتر» از چین است؟ 

خیر. برای سنجش باز بودن اقتصاد یک کشور معمولا به درجه آزادی اقتصادی که به طور معمول به گزارش های سالانه بنیاد هریتیج و موسسه فریزر ارجاع داده می‌شود که. در بر اساس معیارها و فاکتورهایی کشورهای مورد بررسی را در گزارشی سالانه از نظر «درجه آزادی اقتصادی» رتبه‌بندی می‌کنند.

وضعیت ایران در گزارش هریتیج: بنیاد هریتیج، اندیشکده‌ای آمریکایی و غیردولتی است که آن را به عنوان پژوهشکده‌ای تحقیقاتی نزدیک به محافظه‌کاران می‌شناسند. این بنیاد خود را مدافع آزادی‌های فردی، دولت‌های محدود، شرکت‌های آزاد و ارزش‌های آمریکایی معرفی می‌کند.

بنیاد هریتیج هر ساله اقتصاد کشورهای مختلف جهان را با چهار معیار اصلی «حاکمیت قانون / قانونمندی»، «اندازه دولت»، «کارایی قوانین» و «بازارهای باز» بررسی می‌کند، هر کدام از این معیارهای چهارگانه سه فاکتور را در دل خود جای داده‌اند که در مجموع در این سنجش ۱۲ فاکتور مورد بررسی قرار می‌گیرد. در نهایت هر اقتصاد می‌تواند امتیازی بین صفر تا ۱۰۰ کسب کند، هر چه این امتیاز به عدد ۱۰۰ نزدیک‌تر باشد درجه آزادی اقتصاد بیشتر و اقتصاد آزادتر است و هرچه امتیاز کسب شده کمتر باشد اقتصاد درجه آزادی کمتری دارد.

در نهایت براساس آن امتیازدهی و رتبه‌بندی، بنیاد هریتیج کشورهای مورد بررسی را در پنج طیف دسته‌بندی کرده و در طیف اقتصادهای «آزاد»، «نسبتا آزاد»، «تا حدودی آزاد»، «نسبتا غیر آزاد» و «سرکوب‌شده» قرار می‌دهد.

در گزارش سال ۲۰۲۱ بنیاد هریتیج از شاخص آزادی اقتصادی، ایران با کسب امتیاز ۴۷.۲ در جایگاه ۱۶۸ در میان ۱۷۸ کشور بررسی شده قرار گرفت. ایران در این گزارش در میان کشورهایی با اقتصاد «سرکوب‌شده» دسته‌بندی شده‌است.

اقتصاد چین در این گزارش با کسب ۵۸.۴ امتیاز در رتبه ۱۰۷ قرار گرفت و در میان کشورهایی با اقتصاد «نسبتا غیرآزاد» طبقه‌بندی شده است.

وضعیت ایران در گزارش فریزر: موسسه کانادایی «فریزر» نیز دیگر نهادی است که سالانه گزارشی از وضعیت آزادی اقتصادی در کشورهای مختلف منتشر می‌کند. موسسه فریزر، اندیشکده‌ای در حوزه سیاست‌گذاری عمومی است که به عنوان نهاد خیریه به ثبت رسیده‌ است.

موسسه فریزر، برای سنجش میزان آزادی اقتصادی در کشورها از پنج معیار اصلی استفاده می‌کند. پس از سنجش اقتصاد کشورها بر مبنای این معیارها به هر اقتصاد از صفر تا ۱۰ امتیازدهی می‌شود تا اقتصادها از نظر آزادی اقتصادی رتبه بندی شوند، اقتصادهای آزادتر با امتیاز بیشتر در صدر و اقتصادهای با آزادی محدودتر با امتیازهایی کمتر در انتهای فهرست قرار می‌گیرند.

معیارهای پنج‌گانه موسسه فریزر برای سنجش اقتصادها شباهت‌های زیادی با معیارهای اصلی بنیاد هریتیج دارد.

موسسه فریزر،سنجش، امتیازدهی و رتبه‌بندی اقتصادها را بر اساس معیارهای «اندازه دولت»، «سیستم قانونی و حقوق مالکیت»، «پول سالم/قوی»، «آزادی تجارت بین المللی/مبادله» و «مقررات» انجام می‌دهد.

این موسسه در توضیح بررسی و رتبه‌بندی آزادی اقتصادی می‌نویسد: این شاخص میزان حمایت سیاست‌ها و نهادها از آزادی‌های اقتصادی را بررسی می‌کند. آزادی‌هایی که ارکان آن انتخاب‌های شخصی، تغییرات اختیاری و داوطلبانه، آزادی ورود به بازارها، امنیت شخص و دارایی‌های شخصی را شامل می‌شود. 

در گزارش سال ۲۰۲۰ موسسه فریزر، ایران با کسب ۴.۸ از ۱۰ امتیاز در رده ۱۵۸ این رتبه‌بندی قرار گرفته است، در این رتبه‌بندی در مجموع ۱۶۲ کشور بررسی شده‌اند و ایران بالاتر از فقط چهار کشور آنگولا، لیبی، سوردان و ونزوئلا در این رتبه‌بندی قرار دارد.

کشور چین در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۰ موسسه فریزر با کسب ۶.۲۱ امتیاز در رده ۱۲۴ قرار گرفته است.

در این دو گزارش و رتبه‌بندی که به طور عمومی از آنها برای سنجش و رتبه‌بندی آزادی اقتصادی کشورها بهره گرفته می‌شود، رتبه و امتیاز چین از ایران بهتر است و اقتصاد چین اقتصادی با درجه آزادی بیشتر ارزیابی می‌شود.

جمع‌بندی

حجت‌الله عبدالملکی در یک برنامه تلویزیونی گفته است «اقتصاد ایران از اقتصاد چین بازتر است». 

این طور نیست. نه‌تنها اقتصاد ایران بازتر از چین نیست، بلکه بر اساس گزارش‌های معتبر بین‌المللی جزو اقتصادهای با کمترین درجه آزادی قرار دارد. 

در آخرین رتبه‌بندی بنیاد هریتیج از شاخص آزادی اقتصادی ایران در میان ۱۷۸ کشور در مقام ۱۶۸ و چین در رتبه ۱۰۷ قرار دارد. 

در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۰ موسسه فریزر از آزادی اقتصادی کشورهای جهان نیز ایران در میان ۱۶۲ کشور در رتبه ۱۵۸ قرار دارد. 

آقای عبدالملکی بعدا گفت منظورش رتبه ایران از نظر نسبت «Trade Openness» یا «باز بودن تجارت» یا است.  البته موضوع گفت‌وگوی تلویزیونی باز بودن اقتصاد بوده و اشاره‌ای به این نسبت نشده است. 

نسبت «باز بودن تجارت» در واقع نشان‌دهنده سهم تجارت خارجی از اقتصاد کشورها است و ربطی به باز یا بسته بودن آنها ندارد.  

اگر بخواهیم برای نشان دادن «باز بودن اقتصاد» به نسبتی که آقای عبدالملکی گفته استناد کنیم باید فرضیات عجیب و غریبی را بپذیریم. مثل اینکه اقتصاد ایران نه فقط از چین که از آمریکا، ژاپن، فرانسه، روسیه ایتالیا، هند، ترکیه و بسیاری کشورهای دیگر بازتر است که با واقعیت جور در نمی‌آید. یا باید قبول کنیم اقتصاد آمریکا در رتبه یکی مانده به آخر اقتصادهای «باز»‌ دنیا قرار دارد که خنده‌دار به نظر می‌رسد. 

 با این اوصاف فکت‌نامه این گفته حجت عبدالملکی را که «اقتصاد ایران از اقتصاد چین بازتر است» را به طور آشکارا خلاف واقع می‌داند و به آن نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.