آیا اقتصاد ایران هجدهمین اقتصاد جهان است؟

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران روز یکشنبه اول فروردین‌ماه سال ۱۴۰۰ در سخنرانی نوروزی خود گفت: «همین حالا به نظر اقتصاددانان معروف و درجه یک دنیا که در بانک جهانی، کارشناس این بانک هستند، آنها می‌گویند که اقتصاد ایران در میان اقتصادهای برتر دنیا در رتبه‌ هجدهم است.»

ما نمی‌دانیم منظور رهبر جمهوری اسلامی ایران از کدام «اقتصاددانان معروف و درجه یک دنیا» است، اما سعی می‌کنیم از طریق جست‌وجو در منابع معتبر اقتصادی به این پرسش پاسخ دهیم که «آیا اقتصاد ایران در رتبه هجدهم اقتصادهای برتر دنیاست؟» 

اما برای پاسخ به این پرسش باید ابتدا به مفهوم «برتر» بپردازیم؛ اینکه اقتصاد برتر به چه معناست؟ از آنجایی که در رتبه‌بندی‌های اقتصادی تقسیم‌بندی بر اساس برتری وجود ندارد احتمالا منظور رهبر جمهوری اسلامی از برتر، اندازه یا بزرگی اقتصاد ایران است.

برای سنجش اندازه و ابعاد اقتصاد کشورهای مختلف جهان در نهادهای اقتصادی بین‌المللی همچون بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول که در گزارش‌های سالانه و دوره‌ای آنها نیز مبنای مقایسه و رتبه‌بندی قرار می‌گیرد از مفهوم تولید ناخالص داخلی یا (GDP)‌ استفاده می‌شود.

تولید ناخالص داخلی اصطلاحا مجموع ارزش تمامی تولیدات کالا و خدمات نهایی است که در یک دوره زمانی معین (معمولا یک ساله) در یک کشور تولید می‌شود.

اما به دلیل آنکه کشورها برای اندازه‌گیری ارزش بازاری تولیدات خود از واحد پولی خود استفاده می‌کنند برای مقایسه تولید ناخالص داخلی کشورها با یکدیگر و سنجش آنها که امکان رتبه‌بندی اقتصادها بر اساس ارزش تولید ناخالص داخلی را فراهم آورد باید این ارزهای گوناگون به یک ارز واحد تبدیل شوند که به طور معمول دلار آمریکاست. 

با این حساب در این رتبه‌بندی نرخ برابری ارزهای مختلف به دلار آمریکا نیز خود عاملی مهم در تعیین ارزش دلاری تولید ناخالص داخلی کشورها و رتبه‌بندی اقتصادهای آنهاست.

اما پیش از آنکه از گزارش‌‌های بانک جهانی و صندوق بین‌المللی سراغی بگیریم و جایگاه ایران از لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی را مشخص کنیم، به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آیا پیش از این در رسانه یا گزارشی ادعایی مشابه با آنچه آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی خود به آن اشاره کرده، منتشر شده است؟

آیا منبعی وجود دارد که آمار آیت‌الله خامنه‌ای را تایید کند؟
جست‌وجوهای ما نشان می‌دهد که پیش از این خبرگزاری ایسنا در بهمن ماه سال ۱۳۹۶، در گزارشی با استفاده از آمار بانک جهانی اعلام کرده بود که اقتصاد ایران از نظر شاخص تولید ناخالص داخلی بر حسب «برابری قدرت خرید» در میان کشورهای جهان رتبه ۱۸‌ام را به خود اختصاص داده است. بر اساس خبر ایسنا، آن گزارش مبتنی بر آمار و اطلاعات مربوط به سال ۲۰۱۷ تنظیم شده‌بود.

مراجعه به آمار و ارقام  بانک جهانی مربوط به سال ۲۰۱۷ جایگاه ۱۸‌ام اقتصاد ایران از نظر برابری قدرت خرید را اثبات نمی‌کند، هرچند ممکن است که گزارش ایسنا بر مبنای آمار مقدماتی بانک جهانی تدوین شده باشد.

در گزارش دیگری که شرکت خدمات مشاوره‌ای و سرمایه‌گذاری پرایس‌واترهاوس کوپرز، PWC در سال ۲۰۱۷ میلادی درباره چشم‌انداز اقتصاد جهانایران تدوین کرده است به جایگاه ۱۸‌ام تولید ناخالص داخلی ایران بر حسب برابری قدرت خرید اشاره کرده است.

اما در این گزارش تصریح شده است که این آمار برگرفته از گزارش مقدماتی صندوق بین‌المللی پول مربوط به سال ۲۰۱۶ استخراج شده است. مراجعه به آمار صندوق بین‌المللی پول نیز نشان می‌دهد که برحسب آمار و اطلاعات فعلی مندرج در وب‌سایت این نهاد جایگاه ایران از لحاظ این شاخص متفاوت با ادعای مطرح‌شده‌ است.

اما از این تعاریف اولیه و تاریخچه بحث که گذر کنیم، پرسش این است که اقتصاد ایران از لحاظ ارزش تولید ناخالص داخلی در میان کشورهای جهان در چه جایگاهی قرار می‌گیرد؟

ارزیابی‌های صندوق بین‌المللی پول

بر اساس اعلام صندوق بین‌المللی پول، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۵۸۴ میلیارد دلار بود و پس از لهستان در جایگاه ۲۳ این رتبه‌بندی قرار گرفته بود، پس از ایران، کشور تایلند قرار داشت.

در گزارش سال ۲۰۲۰ میلادی صندوق بین‌المللی پول، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران ۶۱۱ میلیارد دلار ارزیابی شده و رتبه ایران در این فهرست به رتبه ۲۲‌ اقتصادهای جهان از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی رسید که پس از تایوان و قبل از لهستان بود.

صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی خود از وضعیت تولید ناخالص داخلی کشورها در سال ۲۰۲۱ را نیز ارایه کرده است بر اساس این ارزیابی ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی به حدود ۶۵۲ میلیارد دلار می رسد اما رتبه ایران بدون تغییر در این فهرست در همان جایگاه ۲۲‌ام ثابت می‌ماند که جایی پس از کشور ترکیه و پیش از لهستان است.

همانطور که پیشتر اشاره شد، نرخ برابری ارز کشورهای مختلف به دلار آمریکا در تغییر جایگاه آنان در این رتبه‌بندی تاثیر بنیادین دارد.

نرخ برابری ارزهای کشورهایی که در بازار ارز جهانی حضور دارند و امکان عرضه و تقاضا و تعیین ارزش این ارزها در برابر دیگر واحدهای پولی در این بازار ممکن می‌شود کاری آسان‌تر است اما ارزش برابری ریال ایران و دلار آمریکا مبانی غیربازاری دارد. قیمت رسمی دلار که به طور معمول در لوایح بودجه سالانه تعیین می‌شود با قیمت بازار آزاد ارز فاصله‌ای بسیار دارد.

مقایسه اعداد و ارقام مندرج در این رتبه‌بندی صندوق بین‌المللی پول با مقایسه اعداد و ارقام مربوط به تولید ناخالص داخلی که در گزارش‌های بانک مرکزی ایران و مرکز آمار ایران منتشر شده است، نشان می‌دهد که مبنای محاسبه نرخ برابری ریال با دلار آمریکا نرخ رسمی ۴۲۰۰ تومان است.

به طور مثال بانک مرکزی ایران ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۸ را ۲٫۳۸۵٫۳۲۸.۶ میلیارد تومان اعلام کرده است که با احتساب هر دلار ۴۲۰۰ تومان رقمی در حدود ۵۶۸ میلیارد دلار می‌شود که نزدیک به اعداد و ارقام مربوط به ارزش تولید ناخالص داخلی ایران به دلار در گزارش صندوق بین‌المللی پول است.

طبیعی است که اگر عدد اعلام شده بانک مرکزی را با نرخ برابری دلار در بازار آزاد متوسط ۲۵ هزار تومان به دلار تبدیل کنیم، جایگاه ایران در رتبه‌بندی صندوق بین‌الملی پول از نظر ارزش GDP به شدت تنزل می‌یابد و به حدود ۹۵.۵ میلیارد دلار می‌رسد.

بر اساس رتبه‌بندی صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۱۹ میلادی ارزش تولید ناخالص داخلی کشور کنیا در حدود ۹۵.۵ میلیارد دلار بود که جایگاه ۶۴ این جدول را به خود اختصاص داده بود.

آمار بانک جهانی

بانک جهانی دیگر نهاد بین‌المللی نیز در رتبه‌بندی اقتصادهای جهان بر اساس ارزش تولید ناخالص داخلی آنها جایگاه ایران را جایگاه ۲۶‌ام این فهرست اعلام کرده است.

در این گزارش و رتبه‌بندی بانک جهانی ارزش تولید ناخالص داخلی کشورها عمدتا اطلاعات مربوط به سال ۲۰۱۹ آنهاست اما اطلاعات ایران برگرفته از ارزش تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۲۰۱۸ میلادی است که بانک جهانی آن را نزدیک به ۴۵۴ میلیارد دلار اعلام کرده است.

قاعدتا مبنای محاسبات تبدیل ارزش تولید ناخالص داخلی ایران از ریال به دلار در این گزارش نیز ارزش رسمی دلار است.

اما آیا نهادها و سازمان‌های بین‌المللی برای رتبه‌بندی اقتصادهای جهان و ارایه تصویری کلان از وضعیت این اقتصادها تنها به شاخص تولید ناخالص داخلی مراجعه می‌کنند؟

پاسخ منفی است. تولید سرانه یا سرانه تولید ناخالص داخلی نیز یکی دیگر از این شاخص‌ها است که عامل جمعیت را نیز به تولید ناخالص داخلی اضافه می‌کند و مبنای مقایسه و سنجش اقتصادها با یکدیگر می‌شود. اما به جز استفاده از شاخص عمومی ارزش تولید ناخالص داخلی کشورها یا تقسیم آن بر جمعیت و به دست آوردن سرانه تولید، شاخص دیگری نیز برای سنجش اقتصادها با یکدیگر مورد توجه است که تحت عنوان شاخص برابری قدرت خرید از آن یاد می‌شود که به اختصار آن را با PPP نشان می‌‌دهند.

همانطور که پیشتر توضیح داده شد، برای سنجش و مقایسه ارزش تولید ناخالص داخلی کشورها با یکدیگر ارزش آنها را به یک ارز واحد تبدیل کرده و پس از یکسان شدن واحد ارز گزارشگری این سنجش انجام می‌شد، اما این روش می‌تواند ابهامات و غیرواقع‌نمایی‌هایی در خود داشته باشد. 

به طور مثال یک دلار در ایران یا کشور دوم و سوم قدرت خرید متفاوتی دارد، حال آنکه در تقسیم ساده ارزش تولید ناخالص داخلی بر نرخ برابری ارز، این قدرت‌ خریدهای نابرابر در نظر گرفته نمی‌شوند.

در واقع برابری قدرت خرید، نرخ مبادله‌ای که نسبت هزینه‌های خرید یک کالا یا سبدی از کالاهای یکسان در دو کشور بر حسب ارزهای ملی آنها را نشان می‌دهد.

صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و دیگر سازمان‌های بین‌المللی در گزارش‌های ادواری خود علاوه بر شاخص‌های اقتصاد کلان کشورها، تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید را نیز منتشر می‌کنند.

اما همانطور که از تعریف شاخص برابری قدرت خرید برمی‌آید، این شاخص گویای ابعاد و بزرگی اقتصادها نیست و ارزش تولید ناخالص داخلی را نمایندگی نمی‌کند.   

بر اساس شاخص برابری قدرت خرید، جایگاه ایران در میان اقتصادهای جهان چگونه است؟

صندوق بین‌المللی پول در رتبه‌بندی اقتصاد کشورها بر حسب شاخص برابری قدرت خرید PPP در سال ۲۰۱۹ میلادی، جایگاه ایران را با ارزیابی در رتبه ۲۵ جهان قرار داده است جایی پس از پاکستان و قبل از آرژانتین. با تغییر تاریخ این رتبه‌بندی به ۲۰۲۰، جایگاه ایران به رتبه ۲۶ جدول تنزل یافته و پس از نیجریه و پیش از هلند قرار می‌گیرد.

صندوق بین‌المللی پول رتبه ایران را در سال ۲۰۲۱ از نظر مقایسه برابری قدرت خرید بدون تغییر با رده سال ۲۰۲۰، همان جایگاه ۲۶ در نظر گرفته است.

بانک جهانی در گزارش سال ۲۰۱۹ خود از جایگاه کشورهای در تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید، رتبه ایران در میان ۱۹۲ کشور جهان را رتبه ۲۳ اعلام کرده است. در این رتبه‌بندی کشور نیجریه پیش از ایران و کشور هلند پس از ایران قرار گرفته‌اند.

برای آنکه تصویر کامل‌تری از وضعیت اقتصاد ایران در گزارش‌های بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی و همچنین برابری قدرت خرید ارایه کنیم، رتبه ایران را از نظر این دو شاخص از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ در گزارش‌های این نهادهای اقتصادی بین‌المللی استخراج کرده‌ایم.

همانطور که در این جداول مشخص است، اقتصاد ایران در یک دهه اخیر از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی که بیانگر ابعاد و بزرگی اقتصاد است، هیچگاه رتبه ۱۸‌ام جهان را در اختیار نداشته است.

اما اقتصاد ایران از لحاظ شاخص برابری قدرت خرید به روایت صندوق بین‌المللی پول از سال‌۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ رتبه ۱۸‌ام را به خود اختصاص داده بوده، در گزارش بانک جهانی نیز رتبه اقتصاد ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی در رده بندی تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید، رتبه ۱۸ داشته است، اما پس از آن روند کاهشی داشته و در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به پایین‌تر رتبه طی ۱۰ سال گذشته رسیده است.

جمع‌بندی

آیت‌الله علی خامنه‌ای در نخستین سخنرانی خود در روز اول فروردین سال ۱۴۰۰ گفت: «همین حالا به نظر اقتصاددانان معروف و درجه یک دنیا که در بانک جهانی، کارشناس این بانک هستند، آنها می‌گویند که اقتصاد ایران در میان اقتصادهای برتر دنیا در رتبه‌ هجدهم است.»

پیش از این نیز در منابعی از اقتصاد ایران از جمله گزارشی از ایسنا و یک گزارش از PWC از اقتصاد ایران به عنوان هجدهمین اقتصاد بزرگ جهان یاد شده‌است که مربوط به سال ۲۰۱۷ است ولی مراجعه به داده‌های منابع مورد استناد آن‌ها این رتبه را تایید نمی‌کنند. ضمن آنکه رتبه ادعاشده در این گزارش‌ها جایگاه اقتصاد ایران در رتبه‌بندی تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید است که گویای ابعاد یا بزرگی اقتصاد کشورها نیست.

به طور معمول نهادهایی همچون بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول برای رتبه‌بندی اقتصادهای جهان از نظر بزرگی یا میزان تولید آنها از شاخص تولید ناخالص داخلی بهره می‌گیرند.

صندوق بین‌المللی پول در گزارش سالانه خود از ارزش تولید ناخالص داخلی کشورهای جهان، جایگاه و رتبه ایران در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی به ترتیب در رده ۲۳ و ۲۲ این فهرست قرار داده است.

بانک جهانی دیگر نهاد بین‌المللی نیز در رتبه‌بندی اقتصادهای جهان بر اساس ارزش تولید ناخالص داخلی آنها جایگاه ایران را جایگاه ۲۶‌ام در میان کشورهای جهان اعلام کرده است. گزارش بانک جهانی عمدتا متناظر بر آمار و اطلاعات کشورهای جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی است اما در مورد ایران از اطلاعات سال ۲۰۱۸ بهره برده است.

شاخص دیگری که در این گزارش‌ها برای رتبه‌بندی اقتصادها از آن استفاده می‌شود، سنجش تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید است به این معنی که با ارزش برابر و یکسانی از یک ارز واحد در کشورهای مختلف از یک کالا یا سبد یکسانی از کالا، چه مقداری می‌توان خرید.

در رتبه‌بندی صندوق بین‌المللی پول از اقتصاد کشورها بر حسب شاخص برابری قدرت خرید، ایران در سال ۲۰۱۹ در جایگاه ۲۵ و در سال ۲۰۲۰ در رتبه ۲۶ ام کشورهای جهان قرار گرفته است.

بانک جهانی نیز در گزارش سال ۲۰۱۹ خود از جایگاه کشورهای در تولید ناخالص داخلی بر حسب برابری قدرت خرید، رتبه ایران در میان ۱۹۲ کشور جهان را رتبه ۲۳ اعلام کرده است.

با این حساب اظهارنظر آیت‌الله خامنه‌ای درباره جایگاه هجدهم ایران در میان اقتصادهای برتر جهان، نادرست است.