آیا پنج درصد جمعیت معتاد به مواد مخدر در ایران را زنان تشکیل می‌دهند؟

دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر می‌گوید: «۵/۴ درصد جمعیت معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند.»

اسکندر مومنی، روز دوشنبه سوم آذر ۱۳۹۹ در مراسم انعقاد تفاهم‌نامه اجرایی یاریگران زنان با رویکرد کاهش تقاضای مواد مخدر گفت: 

 

«یکی از اقشار مورد هدف قاچاقچیان مواد مخدر بانوان است، یکی دو دهه اخیر بسیار تلاش کردند اعتیاد و مصرف مواد مخدر در بانوان را افزایش بدهند. نرخ شیوع مصرف مواد مخدر هم در ایران و هم در دنیا در دو دهه اخیر کم بوده است، بر اثر آخرین شیوع شناسی در کشور ۵.۴ درصد معتادین کشور بانوان هستند که نشان دهنده این است که بانوان کمی به اعتیاد مبتلا هستند.» 

 

به گفته دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر نرخ اعتیاد زنان از کل جمعیت معتادان در دنیا ۳۰ درصد است. این نسبت در آمریکای لاتین ۳۰درصد، در اروپا ۴۰درصد و در آسیا ۱۵درصد و در ایران ۵/۴درصد عنوان شده است.

نرخ اعتیاد زنان در ایران و جهان چند درصد است؟ آمار ارائه شده توسط سردار اسکندر مومنی دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر چقدر با واقعیت تطابق دارد؟ «فکت‌نامه» در این گزارش به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

 

نرخ اعتیاد زنان در ایران

آقای مومنی در گفته‌های خود به آخرین «شیوع‌شناسی اعتیاد در کشور» استناد کرده است. ما نتوانستیم گزارش مشخصی با عنوان «شیوع‌شناسی اعتیاد» را پیدا کنیم، اما در مقالات پراکنده بعضا به به نتایج مختلف شیوع‌شناسی اشاره شده است. 

مثلا در تحقیقی با عنوان «مروری بر دو دهه تحقیقات شیوع شناسی اعتیاد زنان در ایران (از ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۴»، در «فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد» مستند به گزارش پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی که در سال ۱۳۹۴ انجام شده، ۹درصد جامعه معتادان ایران را زنان عنوان کرده است. آنها در بخش دیگری از همین پژوهش با تاکید بر اینکه به دلیل انگ و برچسب‌هایی که به زنان معتاد زده می‌شود عموما زنان معتاد، از مراجعه به مراکز درمانی و خدمات بخشی صرف‌نظر و خود را پنهان می‌کنند، به همین دلیل آمار دقیقی از تعداد زنان معتاد در دست نیست. 

در تحقیق دیگری با عنوان «بررسی چهار دهه تحقیقات شیوع شناسی اعتیاد در ایران» که در سال ۱۳۹۲ منتشر شده، به نتایج پژوهشی اشاره شده که در سال ۱۳۸۶ توس مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی اشاره شده است. در این پژوهش تعداد کل معتادان کشور یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر تخمین زده شده که ۵/۲درصد آنها را زنان تشکیل می‌دهند.  

در مقاله‌ دیگری با عنوان «مطالعه پدیدارشناسانه بسترهای اعتیاد به مواد مخدر در زنان، که در فصلنامه اعتیاد پژوهی سوء مصرف مواد منتشر شده مستند به گزارشی از ستاد مبارزه با مواد مخدر جمعیت زنان معتاد ایران را ۱۰درصد جمعیت کل معتادان کشور برشمرده‌اند.

در مقاله دیگری با عنوان «شیوع و الگوهای مصرف مواد و اعتیاد زنان» به پنج پژوهش انجام شده برای برآورد نسبت زنان در جمعیت معتادان اشاره می‌کند. نسبت جمعیتی زنان معتاد در سال ۱۳۵۶ دقیقا ۱۱/۴ درصد تخمین زده شده است.، این در سال ۱۳۵۷ برابر ۱۲/۷ درصد محاسبه شده، در سال ۱۳۶۰ این رقم ۹/۶ درصد بوده، در سال ۱۳۷۵ برآورد شده که ۹/۶ درصد معتادان کشور را زنان تشکیل بدهند و در پژوهش دیگری که در همان ۱۳۷۵ انجام شده این نسبت ۲ درصد محاسبه شده است. 

احمد حاجبی مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز سال ۱۳۹۶ در نخستین کنگره بین المللی اعتیاد و رفتارهای پرخطر نسبت اعتیاد زنان به مردان در ایران را یک به ۹ عنوان شده است. یعنی به باور این مقام مسئول در وزارت بهداشت ۱۰درصد معتادان ایرانی را زنان تشکیل می‌دهند. آماری که روزنامه ایران نیز آن را آمار آخرین پژوهش ارزیابی سریع وضعیت مواد مخدر انجام شده در سال ۱۳۹۷ دانسته و نوشته که تعداد معتادان کشور یک میلیون و ۳۲۵ هزار نفر و نسبت مردان به زنان ۹ به یک است.

آمار مندرج در سالنامه آماری سال ۱۳۹۸ وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان می‌دهد تعداد کل افرادی (شامل زن و مرد) که از سازمان بهزیستی خدمات درمانی دریافت کرده اند در سال ۱۳۹۸، معادل ۶۶۷,۲۸۲ نفر و تعداد افرادی که از سازمان بهزیستی خدمات کاهش آسیب اختلال مصرف مواد مخدر دریافت کرده اند ۹۹,۹۰۷ نفر بوده است.در این گزارش آماری به تفکیک جنسیت در مورد اعتیاد به مواد مخدر ارائه نشده است. 

با این اوصاف به نظر می‌رسد آمار دقیق و قابل اتکایی در خصوص نرخ اعتیاد زنان در ایران یه‌طور عمومی در دست نیست. آمارهای ارائه شده در منابع علمی هم بعضا ضد و نقیض‌ و متفاوت از آن چیزی‌اند که دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرده است. آیا می‌توان از طریق جست‌وجودر منابع بین‌المللی آمار قابل استنادی از اعتیاد زنان در ایران و کل جهان به دست آورد؟  

 

نرخ اعتیاد زنان در دنیا

به طور میانگین زنان حدود ۳۰ درصد جمعیت معتادان دنیا و مردان حدود ۷۰ درصد را تشکیل می‌دهند. این آماری است که در گزارش موسسه ملی سلامت آمریکا نیز تایید شده است:

آمار منتشر شده در مرکز داده‌های Our World Data  نشان می‌دهد که به طور میانگین، ۲/۴ درصد مردان دنیا به مصرف الکل و مواد مخدر، معتاد هستند در حالی که این آمار در زنان ۱/۲ درصد است. یعنی چیزی کمتر از ۷۰ درصد معتادان دنیا را مردان و کمی بیش از ۳۰ درصد معتادان را زنان تشکیل می‌دهند.

در این آمار در مورد ایران ۲/۷۲ درصد جمعیت مردان و ۰/۸۸ درصد جمعیت کل زنان است. اگر این داده‌ها را با جمعیت زنان و مردان در سال ۱۳۹۵ مطابقت دهیم به این نتیجه خواهیم رسید که جمعیت افراد معتاد به الکل یا مواد مخدر در ایران حدود یک میلیون و ۱۰۰ هزار مرد و جمعیت زنان معتاد ۳۵۲ هزار زن محاسبه می‌شود.

منبع این آمار برآوردهای یک مرکز تحقیقاتی در آمریکا است که ما نمی‌دانیم چگونه داده‌های مربوط به ایران را محاسبه و برآورد کرده است، به همین دلیل نمی‌توانیم با اطمینان این داده‌ها را به عنوان آمار اعتیاد زنان به الکل و مواد مخدر در نظر بگیریم.

در همین مرکز داده‌ها، گزارش دیگری درباره مصرف سیگار وجود دارد که منبع آن گزارش‌های آماری بانک جهانی است. در این گزارش آمده است که به طور کلی حدود یک سوم مردان دنیا (۳۵ درصد) سیگار می‌کشند، در حالی که این نسبت در زنان تنها ۶ درصد است. با این حساب حدود ۱۵ درصد سیگاری‌های جهان زن و بیش از ۷۵ درصد سیگاری‌ها مردان هستند. 

در مورد ایران اوضاع به طور کلی بهتر از میانگین جهانی است. نرخ مصرف سیگار در مردان ۲۱ درصد و در زنان کمتر از یک درصد (۰/۸ درصد) است. با این حساب کمتر از ۴ درصد جمعیت سیگاری ایران را زنان تشکیل می‌دهد و بیش از ۹۶ درصد سیگاری‌های ایران مردند. 

جمع‌بندی

«۵/۴ درصد جمعیت معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند.» این آماری است که اسکندر مومنی، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر اخیرا ارائه کرده است.

ما در منابع رسمی هم آماری مطمئن درباره میزان شیوع اعتیاد در میان زنان پیدا نکردیم. ظاهرا منبع آمار آقای مومنی گزارش «شیوع‌شناسی اعتیاد» است که به طور عمومی در دسترس نیست. ما از طریق منابع فرعی و برخی مقالات علمی و تحقیقاتی به برخی اعداد و ارقام رسیدیم که عمدتا ضد و نقیض، مختلف و متفاوت با آن چیزی‌اند که دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرده است. 

برحی منابع بین‌المللی هم نسبت اعتیاد زنان به مردان را در برخی کشورهای پیشرفته ۳۰ درصد اعلام کرده‌اند، ما در میان این داده‌ها هم نتوانستیم عدد و رقم دقیق و قابل اطمینانی از نرخ اعتیاد زنان در ایران به دست بیاوریم.

با این اوصاف، فکت‌نامه به دلیل نبود منبع مستند و قابل اطمینان رسمی و ضمن اشاره به اختلاف‌ها و تناقض‌های آماری در منابع علمی و غیرسمی، نمی‌تواند گفته اسکندر مومنی دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر را مبنی بر اینکه «پنج درصد جمعیت معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند» تایید یا رد کند و به همین دلیل به آن نشان «غیرقابل اثبات» می‌دهد.

عکس: منا هوبه‌فکر/ ایسنا