رضا اردکانیان
وزیر نیرو
۱۰۰درصد جمعیت شهری و ۸۲ درصد جمعیت روستایی ایران از آب آشامیدنی سالم و پایدار برخوردارند.
نادرست
آیا همه ایرانیان به آب سالم و پایدار دسترسی دارند؟
رضا اردکانیان، وزیر نیرو روز دوشنبه ۱۲ آبان ۱۳۹۹ در آیین بهره‌برداری از طرح آبرسانی سرخه مدعی شد: «۱۰۰درصد جمعیت شهری و ۸۲ درصد جمعیت روستایی ایران از آب آشامیدنی سالم و پایدار برخوردار است.»
«امروز در کشور ما صد درصد جمعیت شهری از نعمت آب آشامیدنی سالم و پایدار برخوردار است. این نسبت در دنیا به طور متوسط ۹۶ درصد است و چهار درصد از جمعیت شهری دنیا دسترسی به آب آشامیدنی سالم و پایدار ندارند. در روستاها، امروز با وجود همه فعالیت‌ها و طرح‌هایی که اجرا شده، منابع اختصاصی، سازمان‌های بین‌المللی فعال که کار کردند، دنیا با افتخار اعلام کرد که ما به اهداف بلندی رسیدیم و امروز حدود ۵۳ درصد جمعیت روستایی دنیا به طور متوسط از آب آشامیدنی سالم و پایدار برخوردارند که این نسبت در کشور ما بیش از ۸۲ درصد است.»
آیا ۱۰۰درصد جمعیت شهری و ۸۲ درصد جمعیت روستایی به آب آشامیدنی سالم و پایدار دسترسی دارد؟ فکت‌نامه در این گزارش می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد.
دسترسی جمعیت شهری و روستایی ایران به آب آشامیدنی سالم و پایدار چقدر است؟
بر اساس گزارش عملکرد سال ۱۳۹۸ صنعت آب و برق، جمعیت تحت پوشش آب در مناطق شهری ۹۹/۸۲ درصد و جمعیت تحت پوشش مناطق روستایی ۸۲/۴ درصد اعلام شده است.
ممکن است منظور وزیر نیرو آمار جمعیت تحت پوشش تاسیسات آب باشد، اما آیا کیفیت آب در شبکه آبرسانی کشور به گونه‌ای است که بتوان به آن «سالم و پایدار» گفت؟
در گزارش عملکرد وزارت نیرو اشاره‌ای به کیفیت، سلامت و پایداری آب نشده و آمار صرفا بر اساس تعداد انشعابات به دست آمده است. اما داده‌های دیگری وجود دارد که به عنوان آمار رسمی می‌توان به آن استناد کرد.
طبق نتایج آمارگیری ویژگی‌های محیط زیستی خانوارهای شهری در سال ۱۳۹۵ از مجموع ۱۸,۱۱۷,۷۴۲ خانوار شهری ۱۷,۶۴۵,۴۶۴ خانوار از شبکه آبرسانی شهری و ۴۷۲,۲۷۸ خانوار آب مورد نیاز خود را از منبع دیگری تامین می‌کنند. با این حساب نسبت پوشش شبکه آبرسانی در خانوار شهری حدود ۹۷ درصد است. این آمار البته مربوط به ۴ سال پیش است و ممکن است در این مدت نسبت پوشش زیادتر شده باشد.
طبق این آمار وضعیت در استان‌های مختلف متفاوت است. کمترین نسبت پوشش شبکه آبرسانی مربوط به مناطق شهری استان گیلان با نرخ ۸۴ درصد است، پس از آن مناطق شهری استان‌های کردستان، تهران، هرمزگان و سیستان بلوچستان با نرخ ۹۱ تا ۹۶ درصد در کمترین نسبت بهره‌مندی از شبکه آبرسانی در کل کشور را دارند.
در همین گزارش بخش دیگری به مساله کیفیت آب می‌پردازد. حدود یک پنجم خانوارهای شهری (۳,۵۸۱,۸۵۶) به دلیل عدم اطمینان از کیفیت آب شبکه عمومی آبرسانی، قبل از مصرف آب را تصفیه می‌کنند. در برخی استان‌ها مانند بوشهر این نسبت ۸۶ درصد و در قم حدود نیمی از کل خانوار شهری را شامل می‌شود.
در این طرح آمارگیری دلیل تصفیه آب «بهبود ظاهر، مزه و بوی آب»، «شیرین کردن آب» و «برطرف کردن آلودگی‌های میکروبی آب» عنوان شده است.
از این داده‌ها می‌توان نتیجه گرفت در برخی مناطق کشور کیفیت آب -حتی از نظر ظاهری- در حدی نیست که مردم بتوانند از آن استفاده کنند. چیزی حدود ۷ درصد خانوارهای شهری برای شیرین کردن و حدود ۱۱ درصد خانوارها برای بهبود رنگ، طعم و مزه آب از دستگاه تصفیه استفاده می‌کنند.
از سوی دیگر بررسی مذاکرات نمایندگان و تذکرهای آنها به مسئولان اجرایی کشور نشان می‌دهد که «آب» یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های آنان است و نزاع بر سر توزیع منابع آب یکی از جدی‌ترین مسائل مطرح در مجلس شورای اسلامی است. در یکی از آخرین اعتراضات به کمبود آب، معین الدین سعیدی در نشست علنی روز چهارشنبه ۲۱ خردادماه ۱۳۹۹ مجلس شورای اسلامی، در تذکر شفاهی خطاب به وزیر نیرو می‌گوید: شاخص دسترسی به آب شرب در جنوب استان سیستان و بلوچستان ۱۹ درصد است و ۸۱ درصد مردم به صورت سهمیه‌ای آبرسانی می‌شوند. همین چالش در استان خوزستان وجود دارد جایی که طی چند سال گذشته تصاویر آب کدر و غیرقابل شرب و عدم دسترسی مناطقی از این استان به آب همچون غیزانیه بسیار خبرساز شده است. دکتر شکراله سلمان زاده رئیس مرکز بهداشت خوزستان در این خصوص می‌گوید: «در بیشتر مواقع، آب اهواز از نظر هم کدورت، املاح سنگین، رنگ و طعم دارای مشکل است و تصفیه آب به صورت کامل توسط شرکت آب و فاضلاب اهواز انجام نمی‌شود که موجب ایجاد نارضایتی عمده مردم شده است. فرسودگی تصفیه‌خانه‌های شهر، فرسودگی مخازن نگهداری آب و فرسودگی شبکه توزیع و همچنین نقاط تلاقی آب و فاضلاب در کیفیت آب اهواز تأثیر دارد. با وجود کلرزنی و مطلوبیت میکروبی آب باید گفت آب اهواز کیفیت ندارد.» عادل حرباوی قائم‌مقام شرکت آب و فاضلاب استان خوزستان ۸ تیر ۱۳۹۹ نیز می‌گوید: «تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام شرکت آب‌وفاضلاب روستایی استان خوزستان در چند سال گذشته سبب دسترسی ۱۲۲هزار و ۱۷۷ نفر از روستاییان این استان به آب شرب سالم و افزایش شاخص بهره‌مندی روستاییان خوزستان از آب سالم به ۷۰ درصد شد.»
منابع بین‌المللی در این باره چه می‌گویند؟
بر اساس نمودار منتشره در سایت Statista دسترسی جامعه شهری به آب آشامیدنی سالم در جهان ۸۶ درصد و میزان دسترسی جامعه روستایی دنیا را به آب آشامیدنی ۵۳ درصد است.
Find more statistics at Statista
مرکز داده‌های یونیسف نیز دسترسی ایرانیان به آب آشامیدنی سالم را ۹۲ درصد برآورد کرده است. در مرکز داده‌های یونیسف ایران در ردیف کشورهایی با سطح دسترسی بالا به آب آشامیدنی و هم طراز کشورهای اروپایی، روسیه و کانادا معرفی کرده است:
آب آشامیدنی سالم و پایدار
سازمان خواربار جهانی (فائو) سلامت و پایداری آب آشامیدنی را با شاخص‌هایی همچون «میزان کمبود آب»، «کیفیت آب»، «میزان مصرف آب در تولید مواد غذایی (سطح تکنولوژی مصرف آب در کشاورزی)» و «سطح تنش آبی» می‌سنجد. به عبارت دیگر بررسی سطح کارآمدی آب مصرفی در کشاورزی، تولید افزوده، و سازگاری مکانیزم کشاورزی با محیط زیست و استفاده از فناوری‌های آب پاک و نحوه مقابله با سیل و خشکسالی، نشان دهنده سطح پایداری آب در کشورها است.
شاخص سطح تنش آبی
در سنجش پایداری آب آشامیدنی، یکی از شاخص‌هایی که مورد توجه است شاخص سطح تنش آبی است یعنی بررسی می‌شود که چه میزان از آب شیرین موجود هرساله برداشت می‌شود. بررسی نسبت برداشت آب شیرین از کل منابع آب شیرین موجود و کل منابع آب شیرین تجدیدپذیر، پس از در نظر گرفتن نیازهای محیطی، سطح تنش آبی را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه هر کشور سطح تنش آبی آن کشور را نشان می‌دهد. به این شاخص، «شدت برداشت آب» نیز می‌گویند. براساس گزارش سازمان خواربار جهانی، ایران یکی از کشورهای با سطح تنش آبی بسیار بالاست.
شاخص کمبود آب
کمبود آب زمانی اتفاق می‌افتد که آب کافی برای تامین تقاضای آب موجود کافی نباشد. یکی از نشانهای کمبود آب، کاهش سطح آب رودخانه‌هاست. گزارش ارائه شده به رهبران کشورهای جی ۲۰ در سال ۲۰۱۷، نشان می‌دهد که بخش وسیعی از سرزمین ایران در معرض بحران شدید کمبود آب دست و پنجه نرم می‌کند.
شاخص بهره‌وری استفاده از منابع آب
شاخص بهره‌وری استفاده از منابع آبی (WUE)، به مجموعه کارایی بخش‌های مختلف عمده اقتصادی مصرف‌کننده منابع آبی متمرکز است تا نشان دهد نسبت به کل برداشت از منابع آبی، چه میزان کارایی حاصل شده است. به عبارت دیگر در بررسی شاخص بهره‌وری، محاسبه می‌شود به ازای هر متر مکعب آب مصرفی، چند واحد تولید ناخالص داخلی به دست آمده است. به باور سازمان خواربار جهانی، سطح بهره‌وری از منابع آب در ایران بسیار پایین و ایران در ردیف کشورهایی است که در استفاده از منابع آب حداقل بهره‌وری را دارد:
مقایسه سطح بهره‌وری آب با دو کشور همسایه یعنی عربستان و ترکیه نیز نشان می‌دهد که ایران در موقعیت بسیار پایین تری است و طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ شاخص بهره‌وری از منابع آب تغییر چندانی نکرده و حال آنکه این شاخص در کشور عربستان در همجواری ایران طی سال‌های اخیر رشد مطلوبی داشته است.
جمع بندی
رضا اردکانیان وزیر نیرو مدعی است: «۱۰۰ جمعیت شهری و ۸۲ درصد جمعیت روستایی ایران از آب آشامیدنی سالم و پایدار برخوردار است.»
او تعریفی از «آب آشامیدنی سالم و پایدار» ارائه نمی‌کند، اما با رجوع به آمارهای رسمی وزارت نیرو می‌توان حدس زد که منظور او جمعیت تحت پوشش شبکه آبرسانی است.
اما آمارها و گزارش‌های دیگری هم وجود دارند که می‌توان با استناد به آنها تصویری کلی از کیفیت و کمیت آبرسانی در مناطق شهری کل کشور به تفکیک استان به دست آورد.
نتایج آخرین طرح آمارگیری ویژگی‌های محیط زیستی خانوارهای شهری که در مرکز آمار تهیه شده نشان می‌دهد اگرچه حدود ۹۷ درصد مناطق شهری کشور تحت پوشش شبکه آبیاری قرار دارند، اما این به معنی بهره‌مندی از «آب سالم و پایدار» نیست. گزارش‌های زیادی وجود دارند که نشان می‌دهند هنوز آبرسانی بسیاری از روستاها با استفاده از تانکر انجام می‌شود و بسیاری از روستانشینان نیز با مشکلات ناشی از پایین بودن کیفیت آب دست به گریبانند. گزارش‌های مرکز آمار هم تصریح می‌کنند یک پنجم خانوارهای شهری به دلیل عدم اطمینان از کیفیت آب ناگزیر از دستگاه‌های تصفیه آب استفاده می‌کنند. این نسبت در مناطق شهری برخی استان‌ها بسیار بالاتر است نرخ استفاده از تصفیه‌کننده در مناطق شهری استان‌های بوشهر، قم و خوزستان به ترتیب ۸۷، ۴۷ و ۳۵ درصد کل خانوارها را در برمی‌گیرد.
این تازه آمار مناطق شهری است، آماری از وضعیت مناطق روستایی وجود ندارد که بتوان درباره وضعیت آب در آنجا قضاوت کرد،
با این حساب از نظر فکت‌نامه ادعای آقای رضا اردکانیان وزیر نیرو مبنی بر اینکه «۱۰۰درصد جمعیت شهری و ۸۲ درصد جمعیت روستایی ایران از آب آشامیدنی سالم و پایدار برخوردار است» را از نظر کمّیت پوشش شبکه آبرسانی تا حدودی درست، اما از نظر کیفت، سلامت و پایداری آب خلاف واقعیت و «نادرست» است.