۳۰ سال دیگر چند درصد جمعیت ایران سالمند است؟

امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، نماینده مشهد و نایب رئیس اول مجلس یازدهم در حساب کاربری خود در توییتر نوشته است: 

«در زمینه خانواده به معنای واقعی کلمه باید تحول ایجاد کنیم؛ امروز خبرها و گزارش‌های متقن می‌گویند که کشورمان به سرعت به سمت پیری پیش می‌رود،این خیلی خبر دهشتناک و بدی است. آثار آن وقتی ظاهر خواهد شد که هیچ‌گونه علاجی برای آن متصور نیست. تا ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران بالای ۶۰ سال هستند.»

پیش‌ از این نیز ادعاهای مشابهی مطرح شده، به ویژه در هفته‌های گذشته آمارهای مختلفی درباره جمعیت مطرح شده‌اند. از جمله می‌توان به اظهار نظر محمد اسماعیل اکبری که مشاور عالی وزیر بهداشت معرفی شده در تیر ۱۳۹۸ اشاره کرد که در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا گفته بود: «طی ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد از جمعیت ایران پیر خواهند شد.»

در توییت آقای قاضی‌زاده هاشمی ویدئوی کوتاهی هم وجود دارد که نشان می‌دهد شکل هرم سنی جمعیت ایران در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۵۰ به چه شکل تغییر می‌کند. دقیقا معلوم نیست منبع اطلاعات این تصویر چیست. همچنین با استناد به این تصویر نمی‌توان نسبت جمعیت سالمند را دقیق محاسبه کرد. برای همین این ویدئو را کنار گذاشتیم و خودمان موضوع را از منابع معتبر پی گرفتیم. 

اما مبنای برآورد جمعیت چیست؟کسی از آینده خبر ندارد و دقیقا معلوم نیست که تا ۳۰ سال آینده چه خواهد شد، اما نهادها و سازمان‌های معتبر داخلی و بین‌المللی برآوردهای جمعیتی متنوعی منتشر می‌کنند. از جمله می‌توان به برآوردهای جمعیتی مرکز آمار ایران در داخل و پروژه جمعیت سازمان ملل اشاره کرد. بنابراین باید دید بر اساس این برآوردها جمعیت ایران در ۳۰ سال آینده چقدر خواهد بود؟

۱- پیش‌بینی جمعیت ایران بر اساس برآورد مرکز آمار ایران

مرکز آمار ایران بهار پارسال گزارش مفصلی با عنوان «بررسی روند تغییرات ساختار و ترکیب جمعیت کشور و آینده آن تا افق ۱۴۳۰» منتشر کرده است. مبنای پایه این گزارش داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۵ است که بر اساس چهار سناریو جمعیت ایران را تا ۳۱ سال آینده پیش‌بینی کرده است. 

مهم‌ترین عامل در پیش‌بینی جمعیت «میزان باروری» است. این عدد متوسط تعداد فرزندانی است که یک زن در سن باروری ۱۵ تا ۴۹ سال به دنیا می‌آورد. این نرخ در دوره ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ که آخرین سرشماری ایران انجام شده ۲/۱ فرزند محاسبه شده است که به نسبت دوره پنج ساله قبل ۰/۲ واحد درصد افزایش داشته است. 

• در سناریوی اول فرض بر افزایش زاد و ولد و میزان باروری تا ۲/۶ فرزند است. 
• در سناریوی دوم فرض شده میزان باروری در حد ۲/۱ فرزند باقی بماند.
• در سناریو سوم فرض بر کاهش شدید زاد و ولد در حد میزان باروری ۱/۵ فرزند است. 
• و در سناریوی چهارم فرض بر آن گذاشته شده که میزان باروری با شیب ملایمی در حد ۱/۹۵ فرزند کم شود. 

آیا جمعیت ایران در سال ۱۴۳۰ کمتر از امروز خواهد بود؟

خیر. اگر این برآوردها درست از آب دربیاید تا ۳۰ سال دیگر جمعیت ایران چیزی بین ۹۵ میلیون (سناریوی سوم) و ۱۱۲ میلیون (سناریوی اول) نفر خواهد بود. 

بنابراین باید به افرادی که نگران کاهش جمعیت هستند، اطمینان داد که رشد جمعیت همچنان بیشتر از صفر خواهد بود و تا سال ۱۴۳۰ حتی در پایین‌ترین جمعیت حدود ۱۲ میلیون نفر بیشتر از سال ۱۳۹۹ خواهد بود. در این صورت نرخ رشد سالانه جمعیت حدود ۰/۵ درصد خواهد شد، اما اگر سناریوی افزایش زاد و ولد محقق شود، نرخ رشد سالانه جمعیت حدود ۰/۹۸ درصد می‌شود.

آیا شتاب کاهش جمعیت ایران در حال حاضر بیشتر از برآوردهای مرکز آمار است؟

خیر. میزان باروری در حال حاضر به اندازه قابل توجهی بیشتر از پایین‌ترین میزان پیش‌بینی در گزارش مرکز آمار است. 

بر اساس گفته‌های مقام‌های وزارت بهداشت که موجب نگرانی گسترده در میان گروهی از سیاست‌مداران در ایران شده است، میزان باروری در برآوردهای جدید به ۱/۸ فرزند رسیده است. این در حالی است که در پایین‌ترین فرضیه مرکز آمار، میزان باروری ۱/۵ فرزند در نظر گرفته شده. یعنی میزان زاد و ولد هنزو بیشتر از برآوردهای دست پایین مرکز آمار است. 

در سال ۱۴۳۰ چند درصد جمعیت ایران سالمند خواهند بود؟

بر اساس استاندارد مرکز آمار ایران مبنای سالمندی سن ۶۵ سال است. بر اساس این تعریف، سهم جمعیت سالمند در چهار سناریوی مرکز آمار بین ۱۷ درصد (نرخ باروری ۲/۶ فرزند به ازای هر زن) تا ۲۰ درصد (نرخ باروری ۱/۵ فرزند به ازای هر زن) خواهد بود. 

با این حساب می‌توان باید با اطمینان گفت بر اساس هیچکدام از فرضیات آماری تا سال ۱۴۳۰ جمعیت سالمند ایران به ۳۰ درصد نخواهد رسید. 

تصویر برگرفته از برآورد جمعیتی مرکز آمار ایران

در سال ۱۴۳۰ چقدر از جمعیت ایران را کودکان و جمعیت مولد خواهند بود؟

بر اساس سناریوهای جمعیتی، جمعیت زیر ۱۵ سال در سال ۱۴۳۰ بین ۱۶ تا ۲۳ درصد کل جمعیت را در برمی‌گیرد. سهم جمعیت فعال و مولد اقتصادی در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال هم بین ۶۰ تا ۶۴ درصد در نوسان است. نکته جالب اینکه در صورت کاهش میزان باروری سهم جمعیت فعال و مولد در سال ۱۴۳۰ بیشتر از حالتی است که میزان زاد و ولد افزایش پیدا کند.

تصویر برگرفته از برآورد جمعیتی مرکز آمار ایران

بار تکفل و نسبت وابستگی جمعیت چیست؟

این شاخص نشان می‌دهد که جمعیت کودکان و سالمندان چند درصد جمعیت مولد ۱۵ تا ۶۴ ساله‌اند. در سال ۱۳۹۵ مجموع جمعیت کودکان زیر ۱۵ سال و سالمندان بالای ۶۰ سال، حدود ۴۳ درصد جمعیت مولد اقتصادی است، اما در سال ۱۴۳۰ بسته به اینکه الگوی زاد و ولد چقدر باشد این نسبت به عددی بین ۶۶ درصد تا ۵۵ درصد خواهد رسید. 

در اینجا هم باید گفت هرچه نرخ زاد و ولد کمتر و میزان باروری زنان پایین‌تر باشد، بار تکفل در سال ۱۴۳۰ جمعیت کمتر خواهد بود. طبق این محاسبات اگر میزان باروری هر زن ۱/۵ فرزند باشد آنگاه در سال ۱۴۳۰ نسبت وابستگی کل جمعیت ۵۵ درصد خواهد بود، اما اگر میزان باروری ۲/۶ فرزند به ازای هر زن باشد، بار تکفل در سال ۱۴۳۰، ۶۷ درصد خواهد بود. دلیل این موضوع اختلاف ۱۲ میلیونی جمعیت کودکان میان سناریوهای خوش‌بینانه و بدبینانه مرکز آمار است. 

البته باید گفت که آقای قاضی‌زاده در توییتر به سن ۶۰ سال اشاره کرده است. با استناد به جزئیات منتشر شده در گزارش مرکز آمار نمی‌توان به طور دقیق نسبت جمعیت بالای ۶۰ سال را محاسبه کرد، اما داده‌های پروژه جمعیت سازمان ملل کار را آسان می‌کند. 

۲- پیش‌بینی جمعیت ایران بر اساس برآورد سازمان ملل

بر اساس برآوردهای جمعیتی سازمان ملل جمعیت ایران در سال ۲۰۵۰ میلادی چیزی در حدود ۱۰۴ میلیون نفر خواهد شد. این عدد در واقع منطبق با سناریوی دوم مرکز آمار است که فرض کرده بود نرخ زاد و ولد ثابت و به اندازه ۲/۱ فرزند به ازای هر زن باقی بماند. 

جدول و منحنی اینتراکتیو زیر نشان می‌دهد که ترکیب سنی جمعیت ایران امروز و ۳۰ سال آینده به چه شکل است.  

بر اساس این داده‌ها، سالمندان (بالای ۶۵ سال) در ۳۰ سال آینده دقیقا ۲۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. کمتر از ۲۸ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال سن خواهند داشت. از آن سو حدود ۳۰ درصد جمعیت زیر ۲۵ سال و ۱۸ درصد جمعیت زیر ۱۵ سال خواهد بود. طبق این برآورده‌ها جمعیت مولد ۱۵ تا ۶۵ ساله بیش از ۶۲ درصد کل جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد. 

جمع‌بندی

امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، نماینده مشهد و نایب‌رئیس اول مجلس یازدهم مدعی است تا ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران بالای ۶۰ سال سن خواهند داشت.

البته کسی نمی‌داند تا ۳۰ سال آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد. حتی ترسیم چشم‌انداز کوتاه‌مدت از وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران ممکن نیست، چه برسد به پیش‌بینی ۳۰ سال آینده. تا ۳۰ سال آینده هزار و یک اتفاق ممکن است شرایط ایران را دستخوش تغییر کند.

قاعدتا پیش‌بینی آینده قابل درستی‌سنجی نیست، مگر آنکه بخواهیم صحت و سقم ادعا را به نسبت برآوردها و مطالعات معتبر آینده‌پژوهانه بسنجیم. 

ما برای این کار به سراغ برآوردهای جمعیتی مرکز آمار ایران و سازمان ملل رفتیم تا ببینیم اوضاع به چگونه است. آن طور که این برآوردها نشان می‌دهد تا ۳۰ سال آینده، جمعیت بالای ۶۰ سال کمتر از ۲۸ درصد خواهد بود، اما این به معنای تایید صحبت امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی نیست، چرا که آمار او نه‌تنها دقیق نیست، بلکه به استناد تعریف و استانداردهای آماری بی‌معنی است و کاربردی گمراه‌کننده برای مخاطب دارد. 

بر اساس استاندارد جمعیت سالمند ایران (۶۵ سال به بالا) در سال ۱۴۳۰ بین ۱۷ تا ۲۰ درصد خواهد بود. اگرچه این رقم به نسبت وضعیت کنونی قابل توجه به نظر می‌رسد، اما کمتر از یک سوم جمعیت فعال و مولد اقتصادی در ۳۰ سال آینده خواهد بود. این بدان معنی است که تا ۳۰ سال آینده به ازای هر سالمند دو نیروی بالقوه جزو جمعیت مولد (۱۵ تا ۶۴ سال)  قرار دارد. 

نکته جالب اینکه طبق محاسبات مرکز آمار تا ۳۰ سال آینده هرچه میزان زاد و ولد کمتر باشد، بار تکفل و نسبت وابستگی کلی (شاخص نشان‌دهنده نسبت جمعیت کودکان و سالمندان به جمعیت مولد) کمتر خواهد بود به این دلیل که جمعیت کودکان کمتر خواهد بود.

با این حساب فکت‌نامه به دلیل دقیق نبودن آمار و همین‌طور نتیجه‌گیری گمراه‌کننده در مجموع به این گفته امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی که «تا ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران بالای ۶۰ سال هستند»، نشان نادرست می‌دهد.