آیا سونامی سالمندی ایران را تهدید می‌کند؟

وحید قبادی دانا، رییس تازه منصوب شده سازمان بهزیستی ایران روز ۲۳ دی ماه ۹۷ در نشست هم‌اندیشی با خیران و مدیران مراکز غیردولتی خراسان رضوی گفته طی سال‌های آینده جامعه ایران با سونامی سالمندی روبه‌رو خواهد شد:

باید از هم اکنون تدبیر کنیم که وضعیتی مثل دهه‌ ۶۰ که به علت کمبود مدارس به مدارس شیفت دو و سه هم رسیدیم پیش نیاید و با بحرانی شدن شرایط، کاسه چه کنم دست نگیریم.

آیا جمعیت ایران با شتاب زیاد که به سونامی تعبیر شده، به سوی پیری در حرکت است؟ آیا سالمندی خطرناک ایران را تهدید می کند؟ یا هرم جمعیتی ایران با شیب ملایم و طبیعی به سوی سالمندی در حرکت است؟ فکت نامه تلاش می‌کند با بررسی آمار و گزارش‌های رسمی می کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

تغییرات جمعیتی در ایران

سرشماری‌های انجام شده در ایران طی ۶۰ سال گذشته نشان می‌دهد جمعیت ایران رو به افزایش است. ایران در سال ۱۳۳۵ تنها ۱۹ میلیون جمعیت داشت و در سال ۱۳۹۵ (آخرین سرشماری انجام شده) به جمعیت ۸۱ میلیونی رسیده است. یعنی نمودار جمعیت در ایران با شیب رو به بالا حرکت می کند. این شیب البته همیشه یک نواخت نبوده است و در دوره‌های مانند سال‌های بعد از انقلاب به یکباره رشد جمعیتی شتاب گرفت؛ طوری که مدیران ارشد حکومتی در ابتدای دهه هفتاد به فکر کنترل جمعیت افتادند و سیاست‌هایی برای کنترل‌ جمعیت طراحی و اجرا کردند. در سال‌های بعد هم شتاب رشد جمعیت کاهش پیدا کرد. نمودار میانگین سنی ایرانیان دستخوش تغییراتی شد. با افزایش تدریجی میانگین سنی جمعیت، چند سالی است که در عالی‌ترین سطوح تصمیم‌گیری در ایران درباره لزوم افزایش جمعیت و تشویق و ترویج زاد و ولد مطرح است. همزمان با تبلیغات حکومتی برای افزایش جمعیت، متولدین دهه ۶۰ نیز به سن زاد و ولد رسیده‌اند چنانکه نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد جمعیت کودکان ۰تا ۴ سال از جمعیت ۵-۹ سال بیشتر شده است.

موج دهه ۱۳۶۰

آمارهای سرشماری نشان می‌دهند که بیش از ۱۷ میلیون نفر در دهه ۱۳۶۰ در ایران به دنیا آمده‌اند. نمودار زیر که بر اساس هرم جمعیتی تهیه شده  نشان می‌دهد که جمعیت متولد دهه ۶۰ چطور مانند یک موج در طول زمان به دنیا آمده‌اند. در سرشماری سال ۷۵، نقطه اوج هرم جمعیتی ایران را افراد ۱۰-۱۴ سال تشکیل می‌دهند، در سال ۸۵، ۲۰ تا ۲۴ سال و در سال ۱۳۹۵، قله هرم جمعیتی در بازه سنی ۳۰ تا ۳۴ سال قرار دارد.

اگر وضعیت به همین منوال پیش برود، در سال ۱۴۳۰ این موج جمعیتی که به سن ۶۵ سال می‌رسد. اما تضمینی وجود ندارد که حتما شکل منحنی سنی جمعیت ایران مانند سابق باشد. کافی است به منحنی سبز رنگ نگاه کنیم تا ببینیم که موج جمعیتی دیگر در حال شکل‌گیری است که می‌تواند شکل هرم سنی ایران را از حالت تک موجی خارج کند.

از نمودار پیدا است که تعداد متولد نیمه اول دهه ۱۳۹۰، بعد از نیمه اول سال ۱۳۶۰ بیشترین از همه دوره‌ها در تاریخ معاصر است. البته نباید ناگفته گذاشت که یکی از عوامل مهم افزایش میزان تولد، رسیدن متولدان دهه شصت به دوران زاد و ولد و فرزندآوری است.

میانگین سنی جمعیت در ایران

نگاهی به هرم سنی جمعیت در ایران در سه مقطع سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ نشان می‌دهد میانگین سنی ایرانیان با شیبی ملایم افزایش یافته است. میانگین سنی جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵ برابر ۳۱/۱ سال محاسبه شده که در مقایسه با سال ۱۳۹۰، حدود ۱/۳ سال افزایش یافته است. در آخرین سرشماری ایران میانگین سنی مردان برابر ۳۰/۹ و زنان ۳۱/۳ سال بوده است.

این جدول نشان می‌دهد روند افزایش میانگین سنی ایرانیان بعد از انقلاب بعد از یک دوره کاهش در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵، همواره رو به افزایش بوده است.

اگر نمودار اینتراکتیو بالا را نمی‌بینید، احتمالا باید افزونه خود را موقتا غیرفعال کنید

نمودار بالا نشان می‌دهد اگرچه میانگین سنی جمعیت ایران رو به افزایش است، اما تغییر یا شوک ناگهانی بعد از سال ۱۳۷۰ اتفاق نیفتاده، و حتی در فاصله سال‌های ۹۰ تا ۹۵ شیب افزایش میانگین سن نسبت به دور قبل کمی کمتر هم شده است. برای تهیه نمودار و برای رعایت ترتیب زمانی پنج ساله، میانگین سنی سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۸۰ بر اساس متوسط دو دوره قبلی سرشماری برآورد شده‌اند.

میانه سنی

برای فهم میزان جوانی جمعیت علاوه بر میانگین سنی،‌ شاخص «میانه سنی» نیز محاسبه می‌شود. میانه سنی، نقطه‌ای است که درست در میانه سن جمعیت یک جامعه قرار می‌گیرد، طوری که نیمی از جامعه بالای میانه و نیم دیگر زیر آن نقطه قرار می‌گیرند.

یافته های سرشماری سال ۱۳۹۵ نشان می دهد که میانه سنی از ۲۷ سال در سال ۱۳۹۰ به ۳۰ سال در سال ۱۳۹۵ رسیده، یعنی از سن جوانی جمعیت کاسته شده است.

این شاخص‌ها همگی نشان می‌دهند جامعه ایران از جوانی به پیری در حرکت است، اما برای داشتن تصویری دقیق‌تر باید شاخص‌های دیگری را نیز اندازه‌گیری کرد.

شاخص نسبت سالخوردگی جمعیت کل کشور

سومین شاخص مهم در ارزیابی جوانی جمعیت،‌ «شاخص سالخوردگی جمعیت کل کشور» است. برای محاسبه این شاخص جمعیت بالای ۶۰ سال را به جمعیت زیر ۱۵ سال تقسیم می‌کنند. حاصل تقسیم این دو عدد، شاخص سالخوردگی را نشان می‌دهد. باز نگاهی به شاخص سالخوردگی جمعیت در ایران از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۵ نشان می دهد که شاخص سالخوردگی نیز با شیب رو به بالا حرکت می‌کند.

پیش بینی جمعیت کشور تا ۱۴۳۰

اما برای پاسخ به این پرسش که حرکت نمودار جمعیتی در ایران به طور خطرناک (سونامی وار) به سمت پیری در حرکت است یا روند پیری کاملا طبیعی و با شیب ملایم در حرکت است تنها راه پیش‌بینی روند رشد جمعیت طی سال های آتی با در نظر گرفتن رشد جمعیت کنونی و روند تغییرات جمعیتی طی سالهای گذشته است. چراکه تغییرات جمعیتی آنی رخ نمی دهد بلکه در نتیجه مجموعه عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و طی چند دهه شاخص های جمعیتی می تواند تغییر کند.

کارشناسان و متخصصان مرکز آمار ایران، با در نظر گرفتن ۴ سناریو پیش‌بینی کرده‌اند، جمعيت كشور در سال ١٤٣٠ در كمترين حالت (کاهش باروری با شیب تند ۱/۵) حدود ۹۵ ميليون و در بيشترين سطح (افزایش نرخ باروری به حدود ۲/۶) به حدود ۱۱۲ميليون نفر خواهد بود. با توجه به روند موجود و اجماع كارشناسي اعضاي كميته آمارهاي بخشي جمعيت، محتمل‌­ترين سناريو (کاهش باروری با شیب ملایم ۱/۹۵) جمعیت ۱۰۱ ميليون نفری است.

در چنین شرایطی اگر فرض کنیم که با توجه به رسیدن موج دهه ۱۳۶۰ به سن ۶۵ سالگی، جمعیت سالخورده ایران حدود ۲۰ میلیون نفر باشد، در این صورت جمعیت سالخورده بالای ۶۵ سال، حدود ۲۰ درصد جمعیت ایران را در برمی‌گیرد. در این صورت ایران در مرحله میانی بحران سالخوردگی قرار خواهد داشت.

سن سالخوردگی و وضعیت ایران

۶۵ سال سن سالخوردگی است اما برای محاسبه میزان سالخوردگی جمعیت، وضعیت یک کشور را در سه مرحله می سنجند تا روشن شود که یک کشور چقدر با بحران سالخوردگی دست به گریبان است:

مرحله اول: زمانی است که تعداد افراد بالای ۶۵ سال یک کشور بین ۷ تا ۱۴ درصد باشد.

مرحله دوم: زمانی است که تعداد افراد بالای ۶۵ سال یک کشور بین ۱۴ تا ۲۱ درصد باشد.

مرحله سوم: زمانی است که تعداد افراد بالای ۶۵ سال یک کشور بالای ۲۱ درصد باشد.

ایران با ۶ درصد جمعیت بالای ۶۵ سال هنوز به مرحله اول سالخوردگی هم نرسیده است یعنی ایران هنوز کشوری جوان به حساب می آید. کارشناسان و متخصصان جمعیت شناسی معتقدند اگر روند رشد جمعیت به همین روال باشد حداقل ۱۵ سال طول می کشد که ما تازه به مرحله اول و ۳۰ سال طول می‌کشد که ما به مرحله سوم سالخوردگی برسیم.

مقایسه جمعیت بالای ۶۵ سال ایران با میانگین جهانی

از سوی دیگر اگر نسبت جمعیت سالخورده را در ایران با میانگین جهانی مقایسه کنیم درخواهیم یافت که اوضاع ایران در حال حاضر نه‌تنها بد نیست، بلکه در مقام مقایسه جمعیت سالخورده به نسبت کل جمعیت پایین است. بر اساس اطلاعات مرکز داده‌های بانک جهانی به طور متوسط حدود ۹درصد جمعیت دنیا در سن بالای ۶۵ سال قرار دارند. این نسبت در ژاپن ۲۷، در بریتانیا ۱۹، در کانادا ۱۷، در آمریکا ۱۵، در ترکیه ۸ و در عربستان ۳ درصد کل جمعیت این کشورها است. در حالی که این نسبت در ایران کمتر از ۶درصد است.

البته این نسبت‌ها با توجه به ترکیب سنی جمعیت این کشورها و همین‌طور میزان امید به زندگی در سال‌های آینده تغییر خواهد کرد، اما آنچه مشخص است بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه جهان در حال حاضر با نسبت جمعیتی سالخورده چند برابر حال حاضر ایران، شرایط رفاهی و اقتصادی به مراتب بهتری از وضعیت کنونی ما دارند.

جمع بندی

وحید قبادی دانا، رییس سازمان بهزیستی اخیرا گفته است که طی سال‌های آینده جامعه ایران به یک سونامی سالمندی روبرو خواهد شد و گفته: «باید از هم اکنون تدبیر کنیم که وضعیتی مثل دهه‌ی ۶۰ که به علت کمبود مدارس به مدارس شیفت دو و سه هم رسیدیم پیش نیاید و با بحرانی شدن شرایط، کاسه چه کنم دست نگیریم.»

فکت‌نامه در بررسی میزان صحت این ادعا کوشیده است با استناد به آمار رسمی، به این پرسش ها پاسخ دهد که آیا جمعیت ایران به سوی پیری ویرانگر (سونامی) در حرکت است؟ آیا سالمندی خطرناک ایران را تهدید می کند؟ یا هرم جمعیتی ایران با شیب ملایم و طبیعی به سوی سالمندی در حرکت است؟

نتایج بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد:

• جمعیت ایران از سال ۱۳۳۵ تا به الان رو به افزایش است. ترکیب هرم سنی جمعیت در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵ نشان می‌دهد موج متولدان دهه ۱۳۶۰ با جمعیتی بیش از ۱۷ میلیون نفر، مهم‌ترین اتفاق جمعیتی است، اما در عین حال مقایسه نمودارها نشان می‌دهد بعد از سال ۱۳۹۰ روند افزایش جمعیت تازه متولد در دهه ۱۳۹۰ آغاز شده است که در سال‌های آینده نمودار را از وضعیت تک موجی خارج می‌کند.
• میانگین سنی جامعه ایران نیز بعد از سال ۱۳۷۰ رو به افزایش گذاشته و از ۲۲ سال به ۳۱ سال در سال ۱۳۹۵ رسیده است. با این همه رشد میانگین سنی در دوره‌های ۵ ساله کمتر شده است و روند رشد میانگین سنی کاهش یافته است.
• در حال حاضر جمعیت بالای ۶۵ سال ایران، کمتر از ۶ درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهد. این عدد پایین‌تر از میانگین جهانی است. بر اساس استانداردها بحران سالخوردگی ایران هنوز به مرحله اول بحران هم نرسیده است. اگر همین جریان کاهش رشد جمعیت با شیب تند ادامه پیدا کند حداقل ۳۰ سال طول می کشد تا به سالخوردگی مرحله سوم یعنی وضعیتی که بالای ۲۱ درصد جمعیت کشور ۶۵ سالگی را رد کنند، برسیم.

با این حساب در حال حاضر چیزی با عنوان بحران سالخوردگی در ایران وجود ندارد. اگرچه حرکت یک موج جمعیتی غیرقابل انکار است، اما این موج هر چند بزرگ متفاوت از یک سونامی ویرانگر است. دست کم ۳۰ سال تا رسیدن موج جمعیتی به سن سالخوردگی باقی است که در این ۳۰ سال ترکیب هرم جمعیتی ایران احتمالا تغییر خواهد کرد. همین الان هم نشانه‌هایی از این تغییرات طبیعی قابل مشاهده‌اند.

با این حساب فکت‌نامه ادعای وحید قبادی دانا را بزرگ‌نمایی می‌داند و به آن نشان «نیمه‌درست» می‌دهد.

منبع آمارهای جمعیتی استفاده شده در این گزارش داده‌های سرشماری‌های مرکز آمار ایران طی سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ است.

https://www.sharethefacts.co/share/bdde7635-25e0-47f3-84bc-3b5167d776d4