آیا پوشش گیاهی باعث افزایش بارندگی می‌شود

حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران روز دوشنبه ۱۷دی ۱۳۹۷ در دیدار با مدیران ارشد وزارت جهاد کشاورزی گفته است:‌ «هر چقدر درخت و مرتع بیشتر باشد ابر بیشتر می‌بارد. وقتی زمین خشک می‌شود ابر هم رد می‌شود و می‌رود جای دیگری می‌بارد. ابر پایین را نگاه می‌کند و می‌بیند کویر است، برای چه ببارد می‌رود جای دیگر».

او این سخنان را در زمینه انتقاد از استفاده بی‌رویه از منابع آبی بیان کرده است:

ما به طبیعت ظلم کرده‌ایم و طبیعت هم به ما پاسخ می‌دهد. طبیعت گذشت نمی‌کند، ما داریم قهر طبیعت و قهر الهی را می‌آفرینیم. برداشت بی‌رویه می‌کنیم، سد بی‌رویه می‌سازیم، حق‌آبه رودخانه‌ها و تالاب‌ها و دریاچه‌ها را نمی‌دهیم، طبیعت هم جواب می‌دهد. زندگی ما سنت و قانون دارد. سنت الهی عوض نمی‌شود. اگر همه جنگل‌ها نابود شوند، همان‌قدری باران نمی‌بارد که جنگل است.

این بخش از گفته‌های روحانی در گزارش پایگاه رسمی ریاست جمهوری از این نشست، وجود ندارد، اما در نسخه کامل فیلم سخنرانی حسن روحانی در همین سایت (حدود دقایق ۲۴ و ۲۵) قابل تماشا است.

بازتاب این گفته در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها

این جمله روحانی بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در داخل و خارج از ایران، داشته است. اگر #ابر را در توییتر دنبال کنید، مجموعه‌ای از مطالب و تصاویر متنوعی خواهید دید که با طنز و طعنه و کنایه این نقل قول روحانی را پوشش داده‌اند.

بحث رسانه‌ای یا موضوع تخصصی

با این همه در ادامه موضوع کمی جنبه جدی و علمی هم پیدا کرد و مطالبی در توضیح تاثیر رطوبت مناطق جنگلی بر بارندگی در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد. از جمله ویدئوی زیر که نشان می‌داد بحث تاثیر جنگل‌ها در افزایش بارندگی، سابقه علمی دارد.

بررسی موضوع

پیش‌ از هر چیز باید تاکید کرد که موضوع و زمینه سخنرانی روحانی، مباحث دانشگاهی و تخصصی اقلیمی نیست، او در جمع مدیران وزارت کشاورزی، در حال ایراد یک سخنرانی عمومی درباره مسائل کلان کشور در حوزه کشاورزی است. وقتی موضوع به محدودیت منابع آبی می‌رسد، او ضمن اشاره به استفاده بی‌رویه از منابع آبی، به ضرورت حفاظت از پوشش گیاهی هم گریزی می‌زند و در آن میان گزاره‌ای را مطرح می‌کند که محل سوال و تردید قرار می‌گیرد.

شیوه بیان او چنان است که انگار یک مساله بدیهی را توضیح می‌دهد، اما واکنش‌ها در شبکه‌های اجتماعی به گونه‌ای است که انگار رییس‌جمهوری ایران اظهارنظر خنده‌داری کرده است.

اگرچه دور از ذهن و بعید است، اما نمی‌توان با قطعیت گفت آیا حسن روحانی از زمینه وجود چنین بحثی در سطوح تخصصی آگاه بوده یا نه، اما آنچه مشخص است حتی در میان متخصصان هم، تاثیر جنگل‌ها بر افزایش بارندگی، به عنوان پدیده‌‌ای با دایره اثر محدود شناخته می‌شود که نمی‌توان آن را به یک قاعده عمومی تعمیم داد.    

یعنی اگر بر اساس یک قاعده کلی بارندگی باعث ایجاد پوشش گیاهی می‌شود، اما جنگل‌ها به صورت محدود و در برخی مناطق -عمدتا جنگل‌های بارانی، باعث افزایش بارندگی می‌شوند.

با این همه بحث درباره رتباط متقابل جنگل‌ و بارندگی، فراتر از یک بحث و جدل رسانه‌ای، یک بحث تخصصی و پیچیده در خوزه علوم اقلیم‌شناسی است. 

نظر کارشناس

برای روشن شدن موضوع تلاش کردیم تا از طریق گفت‌وگو با چند کارشناس متخصص در این زمینه، کمی داستان را باز کنیم.

۱- ناصر کرمی

اول از همه ناصر کرمی اقلیم‌شناس و استاد دانشگاه NTNU نروژ، خواستیم، توضیح بیشتری در این باره دهد و داستان تاثیر پوشش گیاهی بر میزان بارندگی را به زبان ساده برای ما بازگو کند:

ما یک ماکرو اقلیم و یک میکرو اقلیم داریم. وضعیت اقلیمی مناطق مختلف با مولفه‌های ماکرو اقلیمی عرض جغرافیایی، ارتفاع از زمین، و جریان‌های آب‌وهوایی تعریف می‌شود. اما در موارد محدودی عوامل میکرو اقلیمی هم موثرند. مثلا پدیده‌ای با عنوان جزیره حرارتی شهرها وجود دارد که داخل شهرها به طور متوسط دمای هوا ۵ درجه گرم‌تر از خارج شهر است.

برای بارندگی سه شرط لازم است. یکی رطوبت و بخار آب، دوم تراکم یعنی دمای هوا به حدی برسد که ذرات پراکنده بخار آب جمع شوند. و سوم ذرات تصعید است. وقتی ذرات تصعید نباشند ابر رد می‌شود و نمی‌بارد. ذرات تصعید قطعات کوچک یخ هستند که ذرات ریز بخار آب دور آن جمع می‌شوند، سنگین می‌شوند و پایین می‌آیند. یخ آب می‌شود و قطرات آب تبدیل به باران می‌شوند. باران مصنوعی را هم با تزریق ذرات تصعید به ابرها ایجاد می‌کنند. عوامل میکرو اقلیمی، مثل جزیره حرارتی شهرها می‌تواند روی هر سه شرط لازم برای بارندگی تاثیر بگذارد. به همین دلیل است که می‌بینید در یک روز خاص در شمیران برف و باران می‌بارد، اما در مرکز یا جنوب تهران خبری نیست، این اتفاق ممکن است تحت تاثیر عامل میکرو اقلیمی حرارت شهری رخ دهد.

اما به طور خاص و در مورد تاثیر  فضای سبز و پوشش گیاهی در میزان بارندگی باید گفت پوشش گیاهی به عنوان یک عامل میکرو اقلیمی در مناطق محدودی در جهان، تاثیر محدود دارد، اما ۹۹ درصد بارش‌های جهان تحت تاثیر عوامل ماکرو اقلیمی رخ می‌دهد و فضای سبز و سایر عوامل اقلیمی تاثیری در آن ندارند.

۲- اندرو گودی

اندرو گودی استاد دانشکده جغرافیا و محیط زیست دانشگاه آکسفورد هم در پاسخ به سوال فکت‌نامه درباره تاثیر پوشش گیاهی بر محیط زیست، بخشی از کتاب خود با عنوان «تاثیر انسان بر محیط زیست» را برای ما ارسال کرد که نشان می‌دهد ارتباط پیچیده‌ای میان پوشش گیاهی و آب‌وهوا و جریان رودخانه‌ها وجود دارد. در بخشی از قسمت ۸-۷ کتاب او با عنوان «جنگل‌ها؛ بارش و آب‌وهوا» آمده است:

اعتقاد به تاثیر جنگل‌ها در افزایش بارش سایقه‌ای طولانی دارد. تخریب جنگل‌ها علاوه بر تغییر سطح آلبدو (میزان بازتاب نور خورشید که باعث افزایش دما می‌شود)، باعث تغییر عوامل مهم دیگر آب‌وهوایی می‌شوند. از جمله کاهش تبخیر آب از طریق ساقه و برگ گیاهان. به طور مشخص جنگل‌ها و گیاهانی که ریشه عمیقی دارند، رطوبت را به جو برمی‌گردانند و باعث افزایش بارندگی می‌شوند. با این اوصاف تخریب جنگل‌های بارانی و از بین بردن گیاهانی که ریشه‌های عمیق دارند می‌تواند باعث تشدید خشکسالی شود…

۳- امانوئل وینسنت

امانوئل وینسنت، پژوهشگر پیشین دانشگاه کالیفرنیا و موسس سایت Climate Feedback است که به طور تخصصی اخبار مربوط به تغییرات آب‌وهوایی را درستی‌سنجی می‌کند. پاسخ کوتاه او به سوال ما این بود:

می‌دانم که در برخی موقعیت‌ها و مناطق جنگل‌ها روی بارندگی تاثیر دارند، جنگل‌های بارانی آمازون نمونه معروف و شناخته شده این پدیده هستند که رطوبت حاصل از تبخیر در آنجا باعث افزایش بارندگی در منطقه می‌شود. مقاله «درختان در آمازون باران خودشان را می‌سازند» به خوبی جزییات این پدیده را تشریح کرده است. اما فکر نمی‌کنم این پدیده در ایران هم مصداق داشته باشد. آمازون جنگل بسیار بزرگی است که حجم تبخیر درختان در آن به حدی زیاد است که می‌تواند باعث بارندگی شود. قاعدتا در مناطق خشک‌تر این تاثیر به این اندازه نخواهد بود.

بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد که گفته حسن روحانی «هر چقدر درخت و مرتع بیشتر باشد ابر بیشتر می‌بارد؛ وقتی زمین خشک است، ابر هم رد می‌شود و می‌رود جای دیگری می‌بارد»، به این دلیل واضح نادرست است که عموما شرایط آب‌وهوایی باعث ایجاد جنگل‌ها و مراتع می‌شوند، نه برعکس.

با این همه با جست‌وجو در حوزه تخصصی اقلیم‌شناسی، می‌توان به نشانه‌هایی از تحقیقات علمی برخورد که به تاثیر محدود پوشش گیاهی در بارندگی پرداخته‌اند. اما باید در این میان به چند نکته توجه داشت،

اول، موضوع مورد بحث، نه یک گفته عمومی، بلکه یک بحث پیچیده و تخصصی است. حسن روحانی، در حال سخنرانی در یک جلسه عمومی است. نه زمینه سخنرانی اقلیم‌شناسی است و نه رییس‌جمهوری ایران در این زمینه تخصصی دارد، حال آنکه بحث تاثیر پوشش گیاهی بر بارندگی، یک موضوع پیچیده تخصصی است.

دوم، حتی در بحث‌های تخصصی و آکادمیک هم صحبت از تاثیر محدود عواملی مانند پوشش گیاهی بر بارندگی است. این محدودیت هم محدودیت اثر است، به این معنی که پوشش گیاهی عامل فرعی و جزئی در بارندگی است؛ و هم محدودیت جغرافیایی است؛ به این معنی که این تاثیر فقط در برخی مناطق با پوشش متراکم گیاهی مانند جنگل‌های بارانی قابل ملاحظه است که ایران جزو این مناطق نیست.

سوم، حسن روحانی در حال صحبت درباره حفاظت از پوشش گیاهی و مدیریت منابع آبی ایران است. صرف نظر از انتقادهایی که از شیوه مدیریت آب در دولت‌های یازدهم و دوازدهم وجود دارد، صحبت‌های او درباره از دست رفتن منابع آبی، خشکیدگی و فرسایش خاک درست است. قطعا استفاده بی‌رویه از منابع آبی خسارت‌های فراوان و بعضا غیر قابل جبرانی برای محیط زیست ایران در پی داشته است، اما هیچ فکت معتبر علمی وجود ندارد که ثابت کند کاهش بارندگی به دلیل از بین رفتن مراتع و جنگل‌ها است.

کاهش منابع آبی، تحت تاثیر دو عامل استفاده بی‌رویه از منابع آبی و کاهش بارندگی، موجب از بین رفتن پوشش گیاهی، خشکیدگی و فرسایش خاک و خشکسالی در ایران شده است، نه برعکس. «خشکسالی هیدرولوژیکی» در ایران بیش از آنکه تحت تاثیر کاهش بارندگی باشد، متاثر از استفاده بی‌رویه از ذخایر آب، تخریب جنگل‌ها و تغییر کاربری پوشش‌های گیاهی است.

با این حساب فکت‌نامه، بعد از بررسی دقیق و همه‌جانبه این گفته رییس‌جمهوری ایران که «هر چقدر درخت و مرتع بیشتر باشد ابر بیشتر می‌بارد؛ وقتی زمین خشک است، ابر هم رد می‌شود و می‌رود جای دیگری می‌بارد»، آن را نادرست ارزیابی می‌کند.