جمعیت معلولان ایران چقدر است؟

همایون هاشمی، نماینده مردم میاندوآب، شاهین‌دژ و تکاب در مجلس گفته: «در شرایط کنونی ۱۰ میلیون نفر جمعیت معلول در کشور وجود دارد که از این تعداد ۴ میلیون نفر دارای معلولیت خیلی شدید و شدید هستند.» او که عضو کمیسیون بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مجلس است، روز پنج‌شنبه ۱۸ مرداد در گفت‌و‌گو با سایت خانه ملت گفته: «ما در آینده باید به بخش‌های جمعیتی مختلفی خدمات ارائه دهیم، چرا که کشور به سمت افزایش جمعیت سالمندی پیش می‌رود، کما اینکه در یک دهه آینده با افزایش بیش از دو برابری جمعیت سالمندان مواجه خواهیم شد، از سوی دیگر در شرایط کنونی ۱۰ میلیون نفر جمعیت معلول در کشور وجود دارد که از این تعداد ۴ میلیون نفر دارای معلولیت خیلی شدید و شدید هستند.»

آیا ۱۰ میلیون نفر معلول در ایران زندگی می‌کنند؟ برای بررسی درستی این آمار، ابتدا تلاش کردیم با آقای دکتر همایون هاشمی تماس بگیریم و از او درباره منبع آمار ارائه شده سوال کنیم که تاکنون جوابی از ایشان دریافت نکرده‌ایم.

تعریف معلولیت

پیش از هرچیز سراغ تعاریف ارائه شده از معلولیت می‌رویم تا ببینیم آمار ارائه شده از سوی آقای هاشمی بر مبنای کدام تعریف، به دست آمده. سازمان بهداشت جهانی برای ناتوانی یا معلولیت تعریف گسترده‌ای در نظر گرفته. محدودیت فعالیت فرد یعنی مشکل در انجام دادن کاری و یا محدودیت مشارکت فرد  یعنی عدم توانایی فرد در موقعیت‌های مختلف را ناتوانی دانسته است که به صورت نقص ساختار یا نقص عملکرد عضو نشان داده می‌شود.

سازمان بهزیستی دو تعریف برای ناتوانی و معلولیت ارائه داده است. در دستورالعمل اجرایی تعیین معلولیت مصوب معاونان سازمان بهزیستی آمده که ناتوانی عبارت است از هرگونه محدودیت و یا فقدان در انجام یک فعالیت اعم از رفتار، ارتباط و سایر مهارت های روزمره زندگی .در تبصره یک این دستورالعمل آمده : طبق تعریف قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، منظور از معلول فردی است که به تشخیص کمیسیون پزشکی سازمان بهزیستی بر اثر ضایعه جسمی ، ذهنی، روانی یا توام اختلال مستمر و قابل توجهی در سلامت و کارایی عمومی وی ایجاد گردد و موجب کاهش استقلال فرد در زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی شود.

بررسی آمارهای رسمی

برای بررسی آمار معلولان ایران، ابتدا به سایت سازمان بهزیستی سر زدیم.

آخرین خبری که از تعداد معلولان تحت پوشش این سازمان ارائه شده، مربوط به بیست و چهارم مرداد ماه ۹۶، است. حسین نحوی‌نژاد؛ معاون توانبخشی سازمان بهزیستی کشور در ششمین نشست منطقه‌ای مدیران کل استان‌های منطقه دو کشور اعلام کرده که یک میلیون و ۳۰۰ هزار معلول در کشور تحت پوشش خدمات بهزیستی هستند. آماری که در اینجا ذکر شده فقط  آن دسته از معلولانی را که از بهزیستی خدمات دریافت می‌کنند، در برمی‌گیرد.

با جست‌وجوی بیشتر موفق شدیم آمار دقیق‌تری در آخرین سالنامه آماری این سازمان ( ۱۳۹۶) پیدا کنیم. بر اساس جدول صفحه ۲۳۳ این گزارش جمعیت مددجویان معلول تحت پوشش این سازمان در سال ۱۳۹۶ بیش از یک میلیون و ۴۱۵ هزار نفر است که از این میان نزدیک ۵۱۸ هزار نفر دچار معلولیت شدید و ۲۱۷ هزار نفر دچار معلولیت خیلی شدید بوده‌اند.

مرکز آمار ایران هم تا سرشماری سال ۱۳۹۰، آمار معلولان را به تفکیک نوع معلولیت و سن منتشر می‌کرد که به دلایل نامعلومی این آمار در نتایج تفصیلی سرشماری سال ۱۳۹۵ وجود ندارد. پیش‌تر نیز برخی رسانه‌ها در ایران گزارش داده‌اند که این آمار در آخرین سرشماری ایران اصلا شمارش نشده است.

آخرین آمار مرکز آمار مربوط به سرشماری سال ۱۳۹۰ است که در آن یک میلیون و ۱۷ هزار و ۶۵۹ نفر در ایران به عنوان معلول سرشماری شده‌اند. بر اساس آمار بهزیستی در این سال ۹۶۷ هزار معلول زیر پوشش این سازمان قرار داشته‌اند.

توضیح: در هنگام تحقیق آمار تفصیلی سرشماری سال ۱۳۹۵ در سایت مرکز آمار ایران در دسترس نبود. اعداد و ارقام مربوط به سرشماری سال ۱۳۹۰ از مقاله «نازنینِ معلول، معلولان نازنین/نگاهی به آمارهای جمعیتی معلولان در ایران» برداشته شده و با اخبار و سایر مقاله‌ها تطبیق داده شده است.

آمار مربوط به سرشماری سال ۱۳۸۵ هم از نتایج تفصیلی سرشماری ۱۳۸۵ برداشته شده است.

آمارهای جهانی

صفحه آمار معلولیت سازمان ملل متحد، جمعیت معلولان ایران را یک میلیون و ۱۸ هزار نفر می‌داند. منبع اطلاعات این سازمان، سرشماری سال ۱۳۹۰ است که جمعیت ایران در آن ۷۵ میلیون نفر برآورد شده بود. به تعبیری نرخ معلولیت در ایران ۱/۴درصد است. اگر فرض کنیم نرخ معلولیت ثابت مانده باشد، امروز باید نزدیک یک میلیون و ۱۰۰ هزار معلول در ایران وجود داشته باشد، در حالی که طبق آمار بهزیستی قثط یک میلیون و ۴۱۵ هزار نفر معلول زیر پوشش این سازمان قرار داشته‌اند.  

این نشان می‌دهد که یا نرخ معلولیت طی ۵ سال گذشته افزایش چشمگیری داشته، یا آمار سرشماری معلولیت دقت لازم را نداشته است.

سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۱ گزارش داده که بیش از یک میلیارد نفر در دنیا دچار معلولیت هستند که ۱۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. این گزارش همچنین می‌گوید از هر ۱۰۰ نفر ،۱۵ نفر در دنیا دچار معلولیت هستند که ۲ تا ۴ نفر آن‌ها دارای معلولیت‌های شدید و خیلی شدید هستند.

روزنامه جام جم سال ۹۳ در گزارشی با عنوان «آمار معلولان به روز نیست» به تناقض آمار معلولان کشور اشاره کرده و سراغ مسئولان بهزیستی و مرکز آمار رفته است. یحیی سخنگویی، معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی، درباره آمارهایی که مسئولان این حوزه ارائه می‌کنند، می‌گوید: «آمارهای ارائه شده تخمینی است، برای نمونه براساس آمارهای جهانی می‌گویند ۱۰ تا ۱۵ درصد افراد جامعه را معلولان تشکیل می‌دهند، بنابراین مسئولان آمار، معلولان کشور را حدود ۱۲ میلیون برآورد می‌کنند.» مریم پوررضا انور، رییس گروه سرشماری مرکز آمار ایران نیز درباره تفاوت اطلاعات مرکز آمار با اطلاعات سازمان بهداشت جهانی در حوزه معلولان به جام‌جم می‌گوید: به نظر می‌رسد در اطلاعات سازمان ملل بحث سنجش ناتوانی نیز مطرح است، اما براساس قانون، مرکز آمار ایران موظف است درباره معلولیت پرسش کند که با مفهوم ناتوانی متفاوت است.

جمع‌بندی

همایون هاشمی اخیرا گفته ۱۰ میلیون نفر جمعیت معلول در کشور وجود دارد که از این تعداد ۴ میلیون نفر دارای معلولیت خیلی شدید و شدید هستند. این گفته را می‌توان به صورت زیر هم بیان کرد که به ادعای نماینده مردم میاندوآب در مجلس، از هر ۸ ایرانی یک نفر دچار معلولیت جسمی یا ذهنی است.

این عدد به نسبت آمارهای رسمی در ایران، اغراق‌شده به نظر می‌رسد.

بر اساس آمار سازمان بهزیستی در سال ۱۳۹۶، بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار معلول زیر پوشش این سازمان قرار داشته‌اند که بیش از نیمی از آنها دچار معلولیت شدید و خیلی شدیدند.

مرکز آمار ایران اما در آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵، به دلایل نامعلومی تعداد معلولان را شمارش نکرده است، اما آمار سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد، ۷ سال پیش حدود یک میلیون معلول در ایران سرشماری شده بودند. این عدد تقریبا معادل ۱/۴ درصد کل جمعیت ایران در سال ۱۳۹۰ بوده است. مقایسه این آمار با آمار سازمان بهزیستی نشان می‌دهد، در این سال بیش از ۹۵ درصد معلولان تحت پوشش توان‌بخشی بهزیستی بوده‌اند و ۷۵ هزار نفر از این افراد در مراکز بهزیستی نگهداری می‌شدند.

اگر فرض کنیم همین نسبت در سال ۱۳۹۶ هم صادق بوده باشد، جمعیت کل معلولان ایران باید کمی بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده باشد.

البته باید به این نکته مهم هم اشاره کرد که تعریف معلولیت و ناتوانی در تعیین جمعیت معلولان نقش کلیدی دارد، اما مهم‌تر از هر چیز، در بیان اعداد و ارقام استناد به فکت‌های معتبر و رسمی است، چنانکه سازمان‌های معتبر بین‌المللی نیز در گزارش‌ها و آمار خود به به آمار سرشماری‌های در ایران استناد کرده و می‌کنند.

آنچه روشن است، بر اساس آمارهای رسمی و بر مبنای داده‌های منتشر شده از سوی سازمان بهزیستی یا مرکز آمار، جمعیت معلولان در ایران حدود ۱/۵ میلیون نفر است که این عدد اختلاف قابل ملاحظه‌ای با اعداد و ارقام گفته شده از سوی آقای هاشمی دارد. حتی اگر فرض کنیم که سازمان‌های رسمی فقط معلولیت‌های شدید و خیلی شدید را سرشماری کرده و در آمارهای خود آورده‌اند، باز هم آنچه گفته شده ۲۷۰ درصد بیشتر از آمارهای رسمی از کل جمعیت معلولان است.

با این وصف، فکت‌نامه گفته همایون هاشمی، نماینده مجلس را درباره جمعیت ۱۰ میلیونی معلولان ایران نادرست ارزیابی می‌کند.

به‌روزرسانی  - ۸ شهریور ۹۷

بعد از انتشار گزارش فکت‌نامه، تعدادی از مخاطبان توضیحاتی را بیان کردند که ضمن بازنشر آنها تلاش می‌کنیم به برخی از ابهامات پاسخ دهیم:

خانم الهام یوسفیان از فعالان حقوق معلولان زیر توییت فکت‌نامه نوشت:

بررسی شما از جهات مختلف اشکال دارد:

۱- جانبازان را که دارای معلولیت هستند ولی تحت پوشش بهزیستی نیستند کلا از قلم انداخته‌اید.

۲- به عامل عدم اظهار معلولیت در سرشماری‌ها توجه نکرده‌اید بسیاری از خانواده‌ها وجود اعضای دارای معلولیت خود را از اساس انکار می‌کنند.

۳- . معلولیت‌هایی وجود دارد که از نظر جهانی باید تحت پوشش قرار گیرند، ولی در ایران شامل عنوان معلولیت نمی‌شوند. مثلا معلولیت روان جز در موارد  محدود در بهزیستی ثبت نمی‌شود.

۴- دلیل استناد سازمان‌های بین‌المللی به نتایج سرشماری سال ۹۰ تایید آن نیست بلکه چون این تنها منبع رسمی موجود است.

کاربر دیگری به نام «یک نِرد» که خود را «حامی حقوق افراد دارای معلولیت» معرفی کرده، در پاسخ به توییت فکت‌نامه نوشته:

سازمان بهداشت جهانی از سال ۹۲ آمار معلولیت در جهان را از ۱۰ به ۱۵ افزایش داد که باید در برنامه‌ریزی‌های کشورها در نظر گرفته بشه و ایران سال ۹۳ این رو اعلام کرده. یعنی با این حساب حدود ۱۲ میلیون نفر در ایران معلولیت دارند که به ۱۰ میلیون خیلی نزدیکه و البته بیشتره… این آمار یک ایده آل جهانی است و شامل همه نوع معلولیت خفیف و شدید میشه. مثل کم شنوایی خفیف یا نقص عضوهای ساده مثل قطع انگشت و … این به معنی نیست که سازمان های حمایتی باید به همه این افراد یارانه بدن. این برای برنامه ریزی به جهت دسترس پذیری محیط زندگی و منابع عمومی برای همه است.

به گفته این کاربر خبر تغییر آمار جهانی در رسانه‌های ایران هم بازتاب داشته است. و آن طور که رسانه‌ها از سال ۱۳۹۳، مسئولان بهزیستی هم اعلام کرده‌اند: «اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، ۱۵ درصد از افراد هر جامعه معلول هستند که در ایران این آمار به بیش از ۱۱میلیون نفر می رسد، که سه درصد از این افراد دارای معلولیت های بسیار شدید هستند».

از سوی دیگر، رییس دفتر همایون هاشمی هم در پیامی به حساب کاربری فکت‌نامه در اینستاگرام نوشت:

پیرو پست شما که آمار معلولین کشور اعلامی از سوی دکتر هاشمی را غلط اعلام کرده اید مراتب به اطلاع ایشان رسید منظور ایشان انواع مجموع معلولین هستند و همانگونه که مستحضرید معلولیت انواع و درجات مختلفی دارد. لطفا این دو لینک را هم ملاحظه فرمایید. لینک اول، لینک دوم

جسارتا اطلاعات شما از معلولیت و طبقه بندی آن کامل نیست بر اساس طبقه بندی جهانی یعنی ICF ایران بیش از اینها معلول دارد.

بررسی دوباره

فکت‌نامه ضمن تشکر از حساسیت و توجه دوستان، لازم می‌داند چند نکته را توضیح دهد:

نکته اول، ملاک عمل فکت‌نامه، شواهد و فکت‌های قطعی‌اند که بر اساس آنها مشخص می‌شود. به جز داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۰ و گزارش‌های بهزیستی هیچ آمار قطعی وجود ندارد که بتوان به آن استناد کرد. به جز آن ما در جست‌وجوهای خود، نتایج تحقیق یا آمارگیری‌های مستقلی را هم پیدا نکردیم که برآوردهایی بیشتر از سرشماری و آمار بهزیستی به دست دهد.

دوم، تردیدی نیست تعریف معلولیت، باعث تغییر آمار می‌شود. ما در ادامه تحقیقات خود تلاش کردیم تا در آمارهای معتبر بین‌المللی وضعیت سایر کشورهای جهان را ارزیابی کنیم. داده‌های موجود در مرکز آمار معلولیت سازمان ملل نشان می‌دهد، این آمار بین کشورهای مختلف بسته به تعریف معلولیت متفاوت است.

نکته قابل توجه در این آمار، بالا بودن نرخ معلولیت در کشورهای توسعه یافته به نسبت کشورهای کمتر توسعه یافته است.

به عنوان مثال، نرخ معلولیت در کشور سوئد نزدیک به ۳۶ درصد است. یعنی بر اساس آمارگیری وضعیت زندگی در این کشور در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵، بیش از یک سوم مردم این کشور، افراد ناتوان و کم‌توان معرفی شده‌اند. این عدد در کانادا، بر اساس آمارگیری معلولیت در سال ۲۰۱۲، نزدیک ۱۴ درصد است. آمار معلولیت در بریتانیا، بر اساس آمارگیری ۲۰۱۵، بیش از ۲۰ درصد و در اتریش ۱۸درصد و در نروژ ۱۵درصد است.

سرشماری سال ۲۰۱۵ در کره جنوبی نشان می‌دهد بیش از ۷درصد مردم این کشور دچار معلولیت‌اند. این عدد در سرشماری سال ۲۰۱۰ آرژانتین نزدیک به ۱۳درصد و بر اساس آمارگیری اجتماعی در اسرائیل، در این کشور نرخ معلولیت ۱۴درصد است.

نتایج آمارگیری معلولیت در عربستان هم نشان می‌دهد، در سال ۲-۱۶، بیش از ۷ درصد مردم این کشور دچار معلولیت بوده‌اند. این عدد بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۰ ترکیه، ۷درصد مردم این کشور را شامل می‌شود. نرخ معلولیت در افغانستان ۳/۲ درصد، هند ۲/۲ درصد، ایران ۱/۴ درصد و قطر ۰/۴درصد است.

مقایسه این آمار  بیش از همه چیز نشان می‌دهد که در آمارگیری جمعیت معلولان رویه واحدی وجود ندارد و به دلیل تفاوت تعریف معلولیت، آمار در کشورهای توسعه‌یافته بیشتر از کشورهای کمتر توسعه‌یافته است.

سوم، پیش‌تر در گزارش اشاره شده بود که آمار سرشماری معلولان، حتی صرف نظر از تعریف معلولیت آمار دقیقی نیست. جمعیت معلولان در سرشماری سال ۱۳۹۰، یک میلیون و ۱۸ هزار نفر است. در همین سال آمار معلولان تحت پوشش بهزیستی در سال ۱۳۹۰، دقیقا ۹۶۷ هزار و ۴۰۴ نفر اعلام شده است. این در حالی است که به گفته مسئولان بنیاد شهید، جمعیت جانبازان ۵۷۴ هزار و ۱۰۱ نفر بوده است. جمع این دو آمار نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۰ جمعیت کل معلولان تحت پوشش بهزیستی و جانبازان جنگ بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده است. اختلاف ۵۰۰ هزار نفری، نشانه‌ای قطعی است که می‌توان بر اساس آن آمار معلولیت در سرشماری سال ۱۳۹۰ قطعا آمار درستی نیست و نمی‌توان روی آن به عنوان یک فکت قطعی حساب کرد.

جمع‌بندی

با این اوصاف آنچه مشخص است،

آمارهای رسمی در مورد جمعیت معلولان ایران، متناقض‌اند. از سوی دیگر، مطالعه وضعیت کشورهای مختلف نشان می‌دهد، بسته به تعریف‌ها، نرخ معلولیت در کشورهای جهان به شدت متفاوت است. این در حالی است که در ایران، به رغم بسیاری از کشورها، آمارگیری تخصصی معلولیت انجام نمی‌شود. ما تا الان تحقیقات مستقلی را هم در این زمینه ندیده‌ایم که بر مبنای شواهد قطعی برآورد معتبری در این زمینه به دست داده‌ باشند.

نه آمار رسمی یک میلیون یا یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفری آمار دقیق و معتبری است و نه نشانه‌ای وجود دارد که نشان دهد جمعیت معلولان در ایران ۱۰ میلیون نفر یا بیشتر است.

فکت‌نامه ضمن تشکر از تذکر دوستان، بعد از بازخوانی دوباره فکت‌ها، به دلیل فقدان سندی قطعی در رد یا تایید ادعای مطرح شده، به این نتیجه رسیدیم که که نشان «غیرقابل اثبات» در این مورد دقیق‌تر از «نادرست» است.

https://www.sharethefacts.co/share/55ef0f8c-7127-41ac-94bf-578e0a9e175c