روحانی: بازگشت ۵۰۰ نفر از ایرانیان تحصیل‌کرده به ایران در سال گذشته

حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران که برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک رفته بود، در جمع ایرانیان مقیم آمریکا گفته: «آمارها نشان می‌دهد که در یک سال گذشته بیش از ۵۰۰ نفر از تحصیل‌کردگان ایران در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا به ایران بازگشته‌اند که بخش عمده این رقم از آمریکا بوده است.»

حسن روحانی در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان نیز این ادعا را تکرار کرد و در پاسخ به سوالی درباره بازداشت برخی افراد دو تابعیتی گفته است: «فعالیت‌های اقتصادی و علمی در ایران کاملاً آزاد و با امنیت است و شما می‌بینید که هم سرمایه‌گذاران از کشورهای مختلف به ایران می‌آیند و هم تحصیل‌کردگان ایرانی و غیرایرانی که در خارج از کشور و از جمله آمریکا بودند، دارند به ایران برمی‌گردند. در سال گذشته ۵۰۰ نفر از تحصیلکردگانی که در اروپا و آمریکا بودند و ۸۰ درصد آنها افرادی بودند که در آمریکا تحصیل می‌کردند به ایران برگشتند، بنابراین، این فضای امن وجود دارد. اما اینکه یک فردی اتهامی داشته باشد و پرونده‌اش در قوه قضائیه بررسی شود، ربطی به سازمان ملل ندارد. موضوع قضایی در هر کشور توسط دستگاه قضایی آن کشور رسیدگی می‌شود و به عنوان رییس‌جمهور هم در کار قضایی یک قاضی نمی‌توانم مداخله کنم اما در روند اجرای قانون تذکراتی اگر لازم باشد، خواهم داد.»

موضوع درستی‌سنجی فکت‌نامه بخش اول ادعای مطرح شده یعنی بازگشت ۵۰۰ ایرانی تحصیل‌کرده در سال گذشته است.

از صحبت و تاکید دوباره او پیدا است او به استناد به آمار مشخصی این ادعا را مطرح کرده اما معلوم نیست به چه منبع مستندی اشاره دارد. برای اطمینان تلاش کردیم نخست با مسئولان بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری رییس‌جمهوری تماس بگیریم و از آنها درباره آمارهایی که احتمالا منبع ادعای آقای روحانی است سوال کنیم که تا این لحظه کسی به سوال ما پاسخ نداد.

بنابراین خود دست به کار شدیم و تلاش کردیم تا ببینیم آیا آمار مستندی در این باره وجود دارد.

بررسی ادعا

در جست‌وجوی عام هیچ گزارش جامعی و رسمی در این‌باره در دسترس نیست. دستگاه متولی بنیاد ملی نخبگان است که از بهمن سال ۱۳۹۳، سامانه «همکاری با متخصصان و دانشمندان برجسته ایرانی غیر مقیم» را راه‌اندازی کرده است. در این سامانه به طور مشخص برای دانش‌آموختگان و اساتید ایرانی دانشگاه‌های معتبر خارجی تسهیلاتی در نظر گرفته شده که به طور موقت یا دائم به ایران بازگردند. به طور مشخص به تسهیلات «پسا دکتری»، «فرصت مطالعاتی»، «همکاری با اساتید مدعو و معین»‌، «حمایت از برگزاری سخنرانی و كارگاه‌های تخصصی»، «حمایت از فعالیت‌های فناورانه (ایجاد شرکت‌های دانش بنیان نوپا)»، «اشتغال در شركت‌های دانش‌بنیان، صنعتی و شرکت‌های زایشی» و «حمایت از استادیاران جوان» در این سامانه اشاره شده و در بخش پرسش‌های متداول توضیحاتی در خصوص وضعیت سربازی یا وام مسکن هم اشاره شده است.

نه در این سامانه و نه در پورتال رسمی بنیاد ملی نخبگان هیچ گزارش مستقل و رسمی وجود ندارد که نشان دهد از زمان راه‌اندازی این سامانه چه تعداد از دانشگاهیان ایرانی خارج از کشور، درخواست بازگشت ارائه کرده و چه تعداد بازگشته‌اند. در آخرین گزارش عملکرد بنیاد ملی نخبگان هم که دوم شهریور ماه ۱۳۹۶ منتشر شده، اشاره‌ای به این موضوع نشده است.

با این حال در لابه‌لای اخباری که تا به امروز منتشر شده می‌توان به مواردی برخورد که در آن مسئولان مختلف به عنوان آمار گوناگونی از بازگشت نخبگان به کشور ارائه کرده‌اند.

پیش‌تر حسن روحانی در تیر ماه ۱۳۹۵ و در مراسم افطاری با دانشجویان گفته بود: «سیر معکوس بازگشت نخبگان به کشور آغاز گردیده به گونه‌ای که طی ماه‌های گذشته ۲۰۰ نخبه  که حدود ۵۰ نفر آنان در ۱۰دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده اند ، به کشور بازگشته‌اند.»

چند ماه بعد در ۱۸ آبان ۱۳۹۵، معاون وزیر علوم مدعی شد از سال گذشته۳۵۰ نفر از دانشمندان ایرانی به ایران بازگشته و مشغول فعالیت علمی شده‌اند.

در پنجم اسفند ۱۳۹۵ دبیر ستاد توسعه فناوری نانو معاونت علمی و فناوری از بازگشت بیش از ۵۰۰ نخبه به کشور خبر داد.

در ۲۴ خرداد ۱۳۹۶ معاون امور بین الملل و تبادل فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری، آمار نسبتا کامل‌تری از بازگشت نخبگان ارائه کرد: «۱۲۶ نفر در سال اول اجرای طرح [همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم] به کشور بازگشتند، البته این آمار غیر از آنهایی است که به کشور می‌آیند و سمینار و یا کنفرانس برگزار می‌کنند و باز می‌گردند؛ چرا که تعداد اینها بسیار زیاد است. همچنین در سال دوم طرح، ۴۵۰ نفر بازگشتند و در مجموع طی ۲ سال و ۳ ماه، ۶۷۳ نفر به ایران بازگشتند و مشغول به کار هستند. سال گذشته توسط همین تعداد، ۴۰ شرکت دانش بنیان ایجاد شده است.»

این در حالی بود که چند روز پیش‌‌تر از این، در ۱۶ خرداد ۱۳۹۶، شورای عالی انقلاب فرهنگی آمار متفاوتی به نقل از همین مقام مسئول منتشر کرد و نوشت: «طی دو سال گذشته ۶۴۹ نفر از دانشمندان ایرانی مقیم خارج به کشور بازگشته‌اند و هم اکنون به فعالیت‌های علمی آموزشی خود می‌پردازند.» با کنار هم گذاشتن این دو آمار در می‌یابیم در فاصله ۸ روز میان این دو خبر، ۲۴ نفر به آمار نخبگان بازگشته اضافه شده یا به تعبیری به طور متوسط هر روز ۳ ایرانی از دانشگاه‌های برتر جهان به ایران بازگشته‌اند.

این آمار دو هفته بعد در ۷ مرداد ۱۳۹۶،  بعد به بیش از ۸۰۰ نفر افزایش یافت، چنانکه این بار سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری اعلام کرد: «پس از ۲ سال و نیم از اجرای طرح جذب نخبگان ایرانی مقیم خارج بیش از ۸۰۰ نفر از  این افراد به کشور بازگشته‌اند و به طور متوسط روزی ۳ نفر از ایرانیان مقیم خارج از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا که قصد بازگشت به کشور دارند برای جذب به موسسات و دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی معرفی می‌کنیم.»

این آمار تا ۶ شهریور باز هم افزایش یافت چنانکه ستاری این بار در آستانه هفته دولت به پایگاه اطلاع‌رسانی دولت گفت: «اقداماتی که در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان در دولت یازدهم انجام شد، منجر به تسهیل‌گری بازگشت قریب به ۱۰۰۰ نخبه و شروع به کار ۷۱۰ نفر از محققان و متخصصان ایرانی دانشگاه‌های برتر دنیا (اكثریت از كشورهای امریكا، كانادا و كشورهای اروپایی) در ۲۸ ماه گذشته در قالب‌ مدل‌های مختلف همكاری (پسادكتری، نظام وظیفه تخصصی، جذب هیات علمی، شركت‌های دانش‌بنیان و اساتید مدعو) شده و پیش‌‏بینی می‌‏شود با توجه به موفقیت نسبی این طرح و کسب اعتبار لازم در میان متخصصان ایرانی خارج از کشور و مراکز علمی و فناوری برجسته داخلی این روند افزایش یابد.»

چنانکه پیدا است، آمار با هم اختلاف دارند اما به فرض پذیرش مهاجرت معکوس نخبگان، سیر تغییر آمار متناقض نیستند، اما به دو دلیل نمی‌توانند اعتبار آماری داشته باشند. اول به این خاطر که جزییات این اعداد و ارقام یا مشخص نیست یا با هم هم‌خوانی ندارد و دوم اینکه تایید آنها در گرو پذیرش قطعی پدیده مهاجرت معکوس است که هیچ نشانه‌ روشن غیرآماری برای اثبات آن وجود ندارد.

برای تعیین وضعیت این ادعا باید داده‌های معتبری در دست باشند که بتوان اظهار نظر رییس‌جمهوری را بر اساس آن ارزیابی کرد.

در حال حاضر سامانه‌ای برای بازگشت دانشمندان ایرانی وجود دارد که می‌تواند مبنای دقیق آماری باشد، اما تا به الان هیچ گزارش رسمی از سوی این سامانه منتشر نشده که به طور دقیق و جزئی سیر بازگشت نخبگان به کشور را توضیح داده باشد.

از سوی دیگر از جست‌وجو در لابه‌لای اخبار هم آمار و ارقام قابل اعتمادی به دست نمی‌آید. آنچه تا به امروز در مورد بازگشت نخبگان گزارش شده، عمدتا کلی، مبهم و بعضا متناقض بوده است.

این دقیقا همان وضعیتی است که گفته یا آمار را نمی‌توان با فکت‌های قابل دسترس، تایید یا رد کرد. به همین دلیل فکت‌نامه این ادعای رییس‌جمهوری ایران را «غیرقابل اثبات» ارزیابی می‌کند.