حسن روحانی
رییس‌جمهور پیشین
در تمام دنیا ۵ کشور هستند که می‌توانند سالانه بیش از ۶۰۰ هزار شغل ایجاد کنند که یکی از این ۵ کشور ایران است.
نادرست
چند کشور بیش از ۶۰۰ هزار شغل در سال ایجاد می‌کنند؟
حسن روحانی، در نخستین گفت‌وگوی تلویزیونی خود بعد از آغاز به کار دولت دوازدهم، در روز سه‌شنبه ۷ شهریور ۱۳۹۶، مدعی شده: در تمام دنیا ۵ کشور هستند که می‌توانند سالانه بیش از ۶۰۰ هزار شغل ایجاد کنند که یکی از این ۵ کشور ایران است.
این ادعا پس از آن بیان شد که حسن روحانی در پاسخ به سوال مصاحبه‌کننده درباره برنامه‌های دولت دوازدهم در حوزه اشتغال گفته بود: «شغلی که ما در سال ایجاد می‌کنیم طی چهار سال گذشته نهایتاً ۶۵۰ هزار شغل بوده که تکافوی میزان افراد جویای کار در جامعه نمی‌کند و حتی ما اگر سالیانه یک میلیون شغل هم ایجاد کنیم باز هم بیکاران قبلی در جای خود می‌مانند.»
طبق معمول ابتدا سعی کردیم از طریق حساب‌های رسمی کاربری رییس‌جمهوری، وزرا، مشاوران و پایگاه اطلاع‌رسانی دولت درباره منبع این ادعا بپرسیم که کسی پاسخ نداد. برای همین دست به کار شده و تلاش کردیم با بررسی شواهد و آمارهای معتبر ببینیم جایگاه و وضعیت ایران چگونه است و چه کشورهای سالیانه بیش از ایران شغل ایجاد کرده‌اند.
بررسی ادعا
در بازخوانی زمینه این ادعا متوجه شدیم پیش‌تر نیز این موضوع، هم از سوی رییس‌جمهوری ایران و هم اطرافیان او مطرح شده، چنانکه پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری هم حسن روحانی در سوم اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ گفته بود: «اشتغال‌زایی کاری بسیار سخت و پیچیده است، تنها ۵ کشور در دنیا هستند که می‌توانند سالانه بیش از ۶۰۰ هزار شغل ایجاد کنند، چرا که ایجاد شغل به سرمایه‌گذاری عظیمی نیاز دارد.»
پیش از آن هم مسعود نیلی، اقتصاددان و دبیر ستاد هماهنگی اقتصادی دولت نیز در دی ماه ۱۳۹۵ گفته بود: «ایران جزو پنج کشور دنیا در زمینه ایجاد شغل است.» دستیار ویژه رییس‌جمهوری ایران آن وقت مدعی شده بود: دولت یازدهم سالانه ۷۰۴ هزار شغل ایجاد کرده است.
روش محاسبه
در جست‌وجو میان منابع معتبر بین‌المللی متوجه شدیم که آمار مستقلی درباره اشتغال‌زایی منتشر نمی‌شود. در واقع روش‌های مختلفی برای برآورد تعداد شغل ایجاد شده در کشورهای مختلف وجود دارد. از برآورد از طریق سرمایه‌گذاری گرفته تا تجمیع بانک اطلاعاتی سامانه‌های مالیاتی و...
اما با توجه به سابقه اظهار نظرهای مقام‌های مسئول دولتی در ایران به نظر می‌رسد، این آمار در ایران بر اساس اختلاف جبری میان جمعیت شاغلان در سال‌های مختلف محاسبه می‌شود. از یک سو تاکید رییس‌جمهوری ایران و سایر مقام‌های دولتی بر افزایش جمعیت فعال و همین طور افزایش نرخ بیکاری بر اساس آمارهای فصلی و سالیانه مرکز آمار ایران، نشان می‌دهد مبنای آمار ارائه شده تفاوت جمعیت شاغل در سال‌های مختلف است. چنانکه محاسبه داده‌های سالیانه بازار کار، تقریبا اعدادی مشابه اعداد گفته شده در خصوص ایجاد شغل به دست می‌دهد.
محاسبه افزایش سالیانه تعداد شغل بین سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ مطابق داده‌های مرکز آمار ایران
برآوردهای بین‌المللی چه می‌گویند؟
بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد، آمار تفکیکی مشخصی درباره میزان اشتغال‌زایی در سال‌های مختلف در کشورهای گوناگون وجود ندارد، اما می‌توان با مراجعه به آمارهای مرتبط نهادهایی نظیر بانک جهانی و همین‌طور برآوردهای سازمان جهانی کار برآوردی نسبی از جمعیت سالانه افراد شاغل در کشورهای مختلف به دست آورد. تفاوت این آمارها نشان دهنده میزان افزایش شغل در کشورها در سال‌های مختلف است.
بر این اساس تلاش کردیم تا این اعداد را به دو روش محاسبه کنیم:
روش اول
در این روش به اطلاعات و آمار موجود در مرکز داده‌های بانک جهانی مراجعه کردیم و تلاش کردیم تا داده‌های زیر را از آنجا برداریم:
نیروی کار یا جمعیت فعال: البته میان تعریف جمعیت فعال و نیروی کار میان سازمان‌های بین‌المللی و ایران تفاوت‌های وجود دارد. بر اساس تعریف مرکز آمار ایران جمعیت فعال شامل تمام افراد ۱۰ ساله و بزرگ‌تر که در زمان آمارگیری یا شاغل بوده یا از قابلیت اشتغال (کار) برخوردار بوده‌اند.
تعریف بین‌المللی هم از نیروی فعال چیزی معادل همین است، با این تفاوت که حداقل سن نیروی فعال را به جای ۱۰ سال، ۱۵ سال محاسبه می‌کند.
این تفاوت اگرچه یکی از عوامل بروز اختلاف میان آمارهای داخلی و بین‌المللی است، اما تاثیری در درستی‌سنجی ما ندارد که قرار است وضعیت اشتغال‌زایی در کشورهای دیگر را بررسی کنیم.
آمار جمعیت نیروی کار برای کشورهای مختلف جهان در بانک جهانی در دسترس است.
نرخ بیکاری: نرخ بیکاری چه بر اساس تعریف داخلی و چه تعریف عرف بین‌المللی حاصل تقسیم جمعیت بیکار به نیروی کار است.
در مرکز داده‌های بانک جهانی، دو نرخ بیکاری یکی بر اساس نرخ مدل‌‌سازی‌شده از سوی سازمان جهانی کار و دیگری با عنوان «نرخ بیکاری ملی» در دسترس است. ما برای پرهیز از خطای مدل‌سازی نرخ بیکاری ملی را مبنای محاسبه قرار دادیم و در روش بعدی آن را با برآوردهای سازمان جهانی کار مطابقت دادیم. حاصل ضرب این نرخ در جمعیت فعال، برآورد جمعیت بیکار هر کشور را نشان می‌دهد.
برآورد جمعیت شاغل: صرف نظر از کیفیت اشتغال، حاصل کسر جمعیت بیکار از جمعیت فعال، جمعیت شاغل در هر کشور را نشان می‌دهد. دست آخر برای داشتن برآوردی از میزان موفقیت دولت‌ها در ایجاد شغل می‌توان اختلاف میان آمار شاغلین را در دو سال مختلف با هم مقایسه کرد و دید چقدر طی سال‌های مختلف چقدر شغل در کشورهای مختلف دنیا زیاد و کم شده است.
نتیجه محاسبات:
نرخ بیکاری ملی برای بسیاری از کشورها در سال‌های اخیر وجود ندارد. به عنوان مثال نرخ بیکاری در اغلب کشورهای جهان در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ در دسترس نیست، اما بر اساس همان اطلاعات موجود، در سال ۲۰۱۵ اگرچه ۵ کشور جهان (آمریکا، مکزیک، اندونزی، فیلیپین و مصر) بیش از ۶۰۰ هزار شغل ایجاد کرده‌اند، اما از یک سو ایران در بین ۵ کشور اول جهان جایی ندارد، از سوی دیگر با اضافه شدن آمار کشورهایی مثل چین و هندوستان و کشورهای آفریقایی قطعا مشخص خواهد شد این تعداد بیش از ۵ کشور است.
کما اینکه یک سال قبل از آن یعنی در سال ۲۰۱۴، افزایش آمار اشتغال در ۱۰ کشور بیش از ۶۰۰ هزار شغل بوده است.
جدول تفصیلی داده‌ها و محاسبات (بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۶) از طریق این لینک در دسترس است.
روش دوم:
برای پرهیز از خطا این آمار را با برآوردهای سازمان جهانی کار مطابقت دادیم. این سازمان آمار شاغلان را در کشورهای مختلف، بر اساس نوع اشتغال‌شان برآورد کرده است.
با استفاده از این آمار تفکیکی می‌توان تصویر نسبتا واضحی از وضعیت کار در کشورهای مختلف به دست آورد.
فکت‌نامه با بررسی وضعیت اشتغال کشورهای جهان بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۶، بر اساس تفاوت میزان اشتغال سالیانه، برآوردی از میزان اشتغال‌زایی در جهان سال‌های مختلف به دست آورده است.
جدول تفصیلی این آمار در اینجا قابل دسترس است.
بر این اساس بین سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶، دست کم ۱۵ کشور بیش از ۶۰۰ هزار نفر شغل ایجاد کرده‌اند. به عبارتی اختلاف آمار افراد شاغل بین دو سال در کشورهای هندوستان، اندونزی، پاکستان، آمریکا، چین، بنگلادش، اتیوپی، مکزیک، نیجریه، فیلیپین، کنگو، مصر، تانزانیا، ویتنام و اوگاندا همه بیش از ۶۰۰ هزارنفر بوده است. در این فهرست ایران با بیش از ۳۰۰ هزار شغل اضافی در سال ۲۰۱۶، در جایگاه ۲۶ قرار دارد.
آیا آمار ایران مطابق آمار جهانی است؟
پاسخ این سوال منفی است. اما این مطلقا به معنی اشتباه بودن شاخص‌های مهم آمار اشتغال نیست. مهم‌ترین شاخص اشتغال نرخ بیکاری سالیانه است که اختلاف فاحشی میان آمارهای ایران و سازمان‌های بین‌المللی وجود ندارد، اما اختلاف نظر در مورد جمعیت فعال یا نیروی آماده کار است که در ایران از طریق آمارگیری از جامعه آماری و در سازمان‌های بین‌المللی از طریق مدل‌سازی آماری تهیه می‌شوند. به همین دلیل، حتی جمعیت شاغلان ایرانی در آمارهای بین‌المللی بیش از آمارهای داخلی است. چنانکه در سال ۲۰۱۶، سازمان جهانی کار جمعیت افراد شاغل را در ایران بیش از ۲۴ میلیون نفر برآورد شده، حال آنکه در آمارهای داخلی در سال ۱۳۹۵، کمی بیش از ۲۲ میلیون و ۵۰۰ هزار شغل در ایران وجود داشته است.
با این همه این اختلاف آماری به دو دلیل تاثیری در نتیجه این درستی‌سنجی ندارد:
اول اینکه ما صرف نظر از اینکه تعداد شغل در ایران چقدر است، تعداد شغل در سایر کشورها را بررسی کرده‌ایم تا ببینیم آیا فقط ۵ کشور بیش از ۶۰۰ هزار شغل ایجاد کرده‌اند یا نه؟
و دوم هم اینکه ادعای محل بحث در مورد سایر کشورهای جهان است و ما برای این کار سراغ آمارها و اطلاعات معتبرترین نهادهای بین‌المللی رفته‌ایم.
درخواست‌های مخاطبان:
جمع‌بندی
جمع‌بندی
فکت‌نامه بعد از بررسی کامل اطلاعات و داده‌های معتبر موجود به این نتیجه رسیده که حتما در بیش از ۵ کشور جهان سالی ۶۰۰ هزار شغل و بیشتر به شغل‌های قبلی اضافه می‌شود. بر اساس برآوردها و آمارهای نهادهایی چون سازمان جهانی کار یا بانک جهانی، میزان افزایش تعداد شغل در کشورهای هندوستان، چین، ایالات متحده، مکزیک، اندونزی، بنگلادش، پاکستان و برخی کشورهای آفریقایی که رشد نسبی اقتصادی را از سر می‌گذرانند، سالیانه بیش از ۶۰۰ هزار شغل و بیش از آمار اشتغال‌زایی در ایران است.
با این حساب فکت‌نامه این ادعای رییس‌جمهور ایران را که چند بار از سوی خود او و مشاورانش مطرح شده «نادرست» ارزیابی می‌کند.