ادعای نادرست مرگ سلول‌های سرطانی روده بزرگ با عصاره ریشه قاصدک

در شبکه‌های اجتماعی ادعا شده: «عصاره ریشه قاصدک سلول‌های سرطانی روده بزرگ را از بین می‌برد». در این پست نوشته (بایگانی): «عصاره ریشه قاصدک بیش از ۹۰درصد از سلول‌های سرطانی روده بزرگ را در مطالعه جدید از بین برد؛ بدون آسیب رساندن به سلول‌های سالم…» و در انتها نیز منبع خود را یک مقاله علمی معرفی کرده‌است:

"Dandelion Root Extract Affects Colorectal Cancer Proliferation and Survival Through the Activation of Multiple Death Signalling Pathways." Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine.

چنین مقاله‌ای واقعا وجود دارد و در سال ۱۳۹۵ در مجله‌ای به نام Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine منتشر شده‌است (لینک، بایگانی). کمی بعد، یک وبسایت هم در همان زمان، این خبر را منتشر کرده‌است (بایگانی). تحقیق، کار مشترکی در دانشگاه‌های ویندزور و آتاوا در کانادا و یک موسسه مکزیکی بوده و خبرگزاری CBC هم آن را پوشش داده بود (لینک، بایگانی).

برای همین وب‌سایت راستی‌آزمایی اسنوپس که در مهرماه سال ۱۳۹۵ این خبر را راستی‌آزمایی کرده، به آن نشان «عمدتا نادرست» (Mostly False) داده و در شرح آن نوشته (بایگانی):

• ادعا (عمدتا نادرست): ریشه قاصدک می‌تواند ۹۸ درصد از سلول‌های سرطانی را در عرض ۴۸ ساعت از بین ببرد.
• حقیقت چیست: شواهد روایی نشان می‌دهد که ریشه قاصدک ممکن است حاوی «خواص ضد سرطانی» باشد و باعث انجام برخی مطالعات در این زمینه شده است.
• چه چیزی نادرست است: هیچ مدرک علمی یا پزشکی محکمی از ریشه قاصدک به عنوان یک درمان موثر برای سرطان پشتیبانی نمی‌کند.

منبع داوری این تحقیق چه بوده؟

اولا اسم ژورنال خود حاوی اطلاعات مهمی است: Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine که معنی آن می‌شود: «طب مکمل و جایگزین مبتنی بر شواهد». چنین، ژورنالی وجود داشته است. این ژورنال در سال ۲۰۰۴ تأسیس شد و توسط انتشارات Hindawi منتشر می‌شد. سال ۲۰۲۱، انتشارات Wiley مالکیت این ژورنال را به دست آورد. با این حال، این ژورنال در سپتامبر ۲۰۲۴ متوقف شد و از آن زمان دیگر منتشر نمی‌شود. دلایل توقف انتشار این ژورنال، حذف آن از فهرست Web of Science توسط Clarivate و افزایش تعداد مقالات پس‌گرفته‌شده (بی‌اعتبار شده) در PubMed گزارش شده است.

از مقاله منتشر‌شده چه می‌فهمیم؟

مطالعات اولیه‌ای که اثر عصاره ریشه قاصدک (DRE) را بر روی رده‌های سلولی سرطان روده بزرگ نشان می‌دهد عصاره آبی ریشه قاصدک باعث مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلولی (آپوپتوز) در بیش از ۹۵درصد سلول‌های سرطانی روده بزرگ انسان، در عرض ۴۸ ساعت شده است.

یک نکته حیاتی این ادعا این است که به نظر می‌رسد عصاره ریشه قاصدک انتخابی عمل می‌کند؛ یعنی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد در حالی که در همان محیط آزمایشگاهی هیچ سمیتی برای سلول‌های غیرسرطانی نشان نمی‌دهد. این یافته محرک اصلی علاقه به این عصاره است، زیرا پتانسیل اثرات هدفمند با عوارض جانبی کمتر نسبت به شیمی‌درمانی مرسوم را نشان می‌دهد. با این حال، این نتایج تنها در شرایط آزمایشگاهی و مدل‌های حیوانی مشاهده شده‌اند و هیچ مطالعه بالینی بر روی انسان‌ها برای تأیید این اثرات وجود ندارد. بنابراین، نمی‌توان این نتایج را به انسان‌ها تعمیم داد.

با وجود این نتایج اولیه امیدوارکننده، دو ملاحظه مهم وجود دارد. نخست، پیچیدگی ذاتی عصاره است. تحقیقات نشان می‌دهد که ترکیب چندجزئی عصاره ریشه قاصدک به آن اجازه می‌دهد تا «چندین نقطه ضعف سلول‌های سرطانی را به طور مؤثر هدف قرار دهد». این ویژگی می‌تواند یک مزیت باشد، زیرا سلول‌های سرطانی به سختی می‌توانند در برابر حمله‌ای چندجانبه مقاومت کنند، برخلاف داروهای تک‌هدفه. با این حال، همین پیچیدگی یک مانع بزرگ برای توسعه دارو است. شناسایی ترکیبات فعال، تعیین دوز صحیح و ایجاد یک محصول استاندارد و سازگار برای آزمایش‌های بالینی از یک گیاه که پروفایل شیمیایی آن می‌تواند بر اساس فصل، خاک و روش فرآوری متفاوت باشد، بسیار دشوار است. بنابراین، همان چیزی که عصاره را در آزمایشگاه امیدوارکننده می‌کند (پیچیدگی آن)، ترجمه آن به یک داروی قابل اعتماد و تأیید شده را بسیار سخت می‌کند.

دوم، ادعای انتخابی بودن (عدم سمیت برای سلول‌های سالم) نیازمند نگاهی دقیق‌تر است. در حالی که مطالعات نشان می‌دهند عصاره ریشه قاصدک سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد اما به سلول‌های سالم در همان آزمایش‌ها آسیب نمی‌رساند، باید توجه داشت که «سلول‌های سالم» در یک ظرف آزمایشگاهی اغلب رده‌های سلولی ساده‌ای مانند فیبروبلاست‌ها هستند. بدن انسان بی‌نهایت پیچیده‌تر است و دارای سلول‌های تخصصی در کبد، کلیه‌ها، قلب و مغز است که همگی می‌توانند واکنش‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای نشان دهند. بنابراین، در حالی که انتخابی بودن in vitro (در محیط کنترل‌شده آزمایشگاهی) یک نقطه شروع بسیار دلگرم‌کننده است، تضمینی برای ایمنی در انسان نیست. سمیت ممکن است تنها در یک سیستم ارگانی پیچیده ظاهر شود، نه در یک کشت سلولی ساده.

وضعیت فعلی عصاره ریشه قاصدک

تقریبا ۱۰ سال از زمان انتشار مقاله و راستی‌آزمایی آن در اسنوپس گذشته و با وجود اینکه سرطان کولون یکی از شایع‌ترین انواع سرطان است و حتی برای شرکت های داروسازی بازار بسیار بزرگی دارد علی‌رغم داده‌های پیش‌بالینی امیدوارکننده، هیچ کارآزمایی بالینی تکمیل‌شده یا منتشرشده فاز I و II یا III وجود ندارد که توانسته‌باشد تاثیر استفاده از عصاره ریشه قاصدک را به عنوان درمانی برای سرطان روده بزرگ، یا هر نوع سرطان دیگری، در انسان تأیید کند. ژورنال هم که به‌خاطر بی‌اعتبار بودنش تعطیل شده‌است.

مواضع نهادهای معتبر این موضوع را تأیید می‌کنند. مرکز ملی سلامت مکمل و یکپارچه آمریکا (NCCIH) بیان می‌کند که «هیچ شواهد علمی قانع‌کننده‌ای برای حمایت از استفاده از قاصدک برای هیچ وضعیت سلامتی وجود ندارد». مرکز سرطان مموریال اسلون کترینگ (MSKCC) نیز خاطرنشان می‌کند که «کارآزمایی‌های بالینی برای تعیین شرایطی که تحت آن قاصدک ممکن است ایمن و مؤثر باشد، مورد نیاز است». لازم به ذکر است که یک مطالعه ثبت‌شده در ClinicalTrials.gov که گاهی به اشتباه به این موضوع مرتبط می‌شود، مربوط به یک ژن‌درمانی کاملاً متفاوت (anti-CD70) است و هیچ ارتباطی با قاصدک ندارد.

بنایراین هرچند ادعای منتشر شده در اینستاگرام در یک زمینه آزمایشگاهی، از نظر فنی درست بوده با این حال، این ادعا عمیقا گمراه‌کننده است زیرا زمینه حیاتی اصلی یعنی عدم اثبات این اثر در انسان را حذف کرده‌است. مهم‌تر از آن، خطرات قابل توجهی را نادیده می‌گیرد، به ویژه برای همان جمعیتی که هدف قرار می‌دهد (بیماران سرطانی) که به شدت در برابر تداخلات نامطلوب دارو-گیاه آسیب‌پذیر هستند. این ادعا دلالت بر یک درمان ایمن و موثر دارد در حالی که هیچ درمانی به اثبات نرسیده است، و این امر آن را به یک ساده‌سازی خطرناک تبدیل می‌کند.

مصرف خودسرانه عصاره ریشه قاصدک یا هر مکمل گیاهی دیگر به‌عنوان جایگزین درمان‌های استاندارد سرطان می‌تواند خطرناک باشد و ممکن است با داروهای شیمی‌درمانی تداخل داشته باشد. قبل از مصرف هرگونه مکمل گیاهی، حتماً با پزشک خود مشورت کنید.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی که «عصاره ریشه قاصدک سلول‌های سرطانی روده بزرگ را از بین می‌برد» نشان نادرست می‌دهد.