درباره فواید و مضرات فلوراید چه می‌دانیم؟

در شبکه‌های اجتماعی پست‌هایی منتشر می‌شود که به مضرات فلوراید پرداخته و ادعاهایی از این دست که؛ فلوراید باعث کاهش ضریب هوشی و مرگ سلول‌های مغزی می‌شود، در خمیردندان کشورهای جهان سوم از فلوراید استفاده می‌شود، فلوراید موجب سرطان و تیروئید می‌شود و مواردی از این دست، مطرح می‌شود.

مثلا در پستی در همین رابطه در اینستاگرام بعد از نام بردن از این موارد به تبلیغ خمیر دندانی به نام Forever پرداختند که فلوراید ندارد ( لینک۱، لینک۲، لینک۳).

حسین روازاده مروج طب سنتی هم از مخالفان سرسخت فلوراید است. در وب‌سایت او نوشته شده: «فلوئور باعث بروز اختلالات روحی است و انسانها را احمق، مطیع و فرمانبردار به بار می آورد» و باعث کاهش طول عمر می‌شود. او مطالب متعددی در این باره دارد.

اما این ادعاها تا چه اندازه درست است؟ آیا فلوراید این مضرات را دارد؟

تئوری‌های توطئه درباره فلوراید

درباره فلوراید، که معمولاً در خمیردندان‌ها و دهان‌شویه‌ها از آن استفاده می‌شود، یا برای سلامت دندان‌هابه آب آشامیدنی اضافه می‌شود، تئوری‌های توطئه‌ی مختلفی در طول دهه‌ها شکل گرفته‌اند.

۱. کنترل ذهن و جمعیت

ادعایی که حسین روازاده مطرح کرد یکی از تئوری‌های توطئه قدیمی درباره فلوراید است. اینکه دولت‌ها فلوراید را به آب اضافه می‌کنند تا مردم را مطیع‌تر، منفعل‌تر یا کنترل‌پذیرتر کنند.بعضی ادعا می‌کردند که نازی‌ها از فلوراید در اردوگاه‌های کار اجباری از فلوراید برای کنترل زندانی‌ها استفاده می‌کردند، اما هیچ مدرک مستندی برای این ادعا وجود ندارد.

۲. مسمومیت تدریجی مردم

همچنین گفته می‌شود که فلوراید ماده‌ای سمی است که باعث بیماری‌های مختلف مثل؛ سرطان استخوان (به‌ویژه در نوجوانان)، اختلالات تیروئید، مشکلات عصبی یا کاهش IQ کودکان می‌شود.

۳. توطئه شرکت‌های صنعتی

از دهه ۱۹۵۰ گروهی از فعالان محیط زیست این ادعا را مطرح کردند که شرکت‌های صنعتی (به‌ویژه صنایع آلومینیوم یا فسفات) که فلوراید به‌عنوان محصول جانبی سمی تولید می‌کردند، با فشار بر دولت‌ها، باعث شدند که این ماده به آب شهری اضافه شود تا از هزینه دفع آن فرار کنند.

آیا فلوراید مضر است؟

پاسخ کوتاه به این سوال است که خیر. استفاده از فلوراید در دوزهای کنترل‌شده، می‌تواند به کاهش پوسیدگی دندان کمک کند و بسیاری از سازمان‌های بهداشت عمومی استفاده از آن را تایید کرده‌اند. اما استفاده از دوزهای بالای این ماده شیمیایی، مانند هر ماده دیگر، می‌تواند مضر و خطرناک باشد و در دوزهای بالاتر، شواهدی از اثرات منفی روی استخوان‌ها، دندان‌ها (فلوروزیس) و حتی مغز وجود دارد.

۱. سازمان بهداشت جهانی می‌گوید فلوراید در دوز مناسب می‌تواند از پوسیدگی دندان جلوگیری کند. اما اگر میزان آن زیاد شود، ممکن است باعث فلوروزیس دندانی یا فلوروزیس استخوانی شود. بنا به نوشته این سازمان برآورد می‌شود که پوسیدگی دندان‌های دائمی شایع‌ترین وضعیت در میان تمام شرایط ارزیابی‌شده باشد، به‌طوری‌که ۲.۴ میلیارد نفر در سراسر جهان از پوسیدگی دندان‌های دائمی رنج می‌برند و ۴۸۶ میلیون کودک نیز دچار پوسیدگی دندان‌های شیری هستند.

اقدامات بهداشت عمومی برای تأمین مصرف کافی فلوراید در مناطقی که با کمبود آن مواجه‌اند، ضروری است تا از پوسیدگی دندان جلوگیری شود. این امر می‌تواند از طریق فلورایددار کردن آب آشامیدنی انجام شود و در صورت عدم امکان، از طریق فلورایددار کردن نمک یا شیر، یا استفاده از محصولات مراقبت از دندان حاوی فلوراید صورت گیرد.

با وجود این، این سازمان تاکید می‌کند که مصرف بیش‌ از حد فلوراید می‌تواند آسیب‌رسان باشد.

فلوراید یکی از فراوان‌ترین عناصر موجود در طبیعت است. آب، اصلی‌ترین منبع غذایی فلوراید به‌شمار می‌رود. سازمان بهداشت جهانی می‌گوید که مصرف بیش از حد فلوراید معمولاً از طریق نوشیدن آب‌های زیرزمینیِ سرشار از فلوراید به‌صورت طبیعی اتفاق می‌افتد، به‌ویژه در اقلیم‌های گرم که مصرف آب بیشتر است، یا در مواردی که از آب با فلوراید بالا برای تهیه غذا یا آبیاری محصولات استفاده می‌شود. این نوع مواجهه ممکن است منجر به فلوئوروز دندانی یا فلوئوروز اسکلتی شدید شود که با اسکلروزیس استخوانی، کلسیفیکاسیون (رسوب کلسیم) در تاندون‌ها و رباط‌ها، و ناهنجاری‌های استخوانی همراه است.

۲. مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا (CDC) می‌گوید افزودن کنترل شده فلوراید به آب عمومی منجر به کاهش تقریباً ۲۵٪ پوسیدگی دندان‌ها در کودکان و بزرگسالان شده است.

به گفته این مرکز تحقیقات نشان داده‌اند که کودکان مدرسه‌ای که در جوامعی با آب فلورایددار زندگی می‌کنند، به‌طور میانگین نسبت به کودکانی که در جوامع بدون فلوراید زندگی می‌کنند، ۲.۲۵ دندان پوسیده‌ کمتر دارند. به تاکید این نهاد خدمات بهداشت عمومی ایالات متحده، موسسه ملی تحقیقات سلامت بریتانیا (در دانشگاه یورک)، و شورای ملی تحقیقات سلامت و پزشکی استرالیا، همگی مرورهای علمی جامعی با حضور گروه‌های متخصص انجام داده و به این نتیجه رسیده‌اند که فلوراید دار کردن آب شرب جامعه روشی ایمن و مؤثر برای بهبود سلامت دهان و پیشگیری از پوسیدگی است.

این نهاد تاکید می‌کند اگرچه محصولات حاوی فلوراید مانند خمیردندان، دهان‌شویه‌ها و مکمل‌های غذایی نیز در پیشگیری و کنترل پوسیدگی نقش دارند، اما فلوراید دار کردن آب، مقرون‌به‌صرفه‌ترین روش رساندن فلوراید به تمام افراد جامعه، صرف‌نظر از سن، سطح تحصیلات یا درآمد، شناخته شده است.

نهاد CDC می‌گوید گروه‌های کارشناسی متشکل از دانشمندان ایالات متحده و سایر کشورها با تخصص در رشته‌های مختلف سلامت و علوم، شواهد موجود در مقالات علمی مرور شده را بررسی کرده‌اند و شواهد علمی قانع‌کننده‌ای مبنی بر ارتباط فلوراید دار کردن آب با عوارض سلامت یا اختلالات سیستمیک مانند افزایش خطر سرطان، سندروم داون، بیماری قلبی، پوکی استخوان و شکستگی استخوان، اختلالات ایمنی، کاهش هوش، بیماری‌های کلیوی، آلزایمر یا واکنش‌های آلرژیک نیافته‌اند. به تاکید CDC تنها خطر مستند مرتبط با فلوراید، فلوئوروز دندانی است تغییری در مینای دندان، که در شایع‌ترین شکل خود، صرفاً جنبه‌ی زیبایی دارد. این تغییرات می‌توانند از لکه‌های سفید کم‌رنگ در موارد خفیف تا فرورفتگی در سطح دندان در موارد نادر و شدید متغیر باشند.

۳. آژانس ایمنی غذایی اروپا (EFSA) هم در سال ۲۰۲۵ یک ارزیابی به‌روز منتشر کرده که در آن تمام منابع دهانی فلوراید (آب، غذا، نمک فلوریده، محصولات بهداشتی دندانی) را لحاظ کرد. آن‌ها نتیجه گرفتند که مصرف کلی فلوراید در غلظت ایمن مشکلی ایجاد نمی کند اما در دوزهای بالاتر، مثلا اگر در غلظت آب بالاتر از ۱٫۵ میلی‌گرم در لیتر باشد، ممکن است خطراتی برای مغز در حال رشد (در کودکان) و نیز عملکرد تیروئید داشته باشد. این مطالعه استفاده از غلظت ۱.۵ میلی‌گرم در لیتر فلوراید در آب آشامیدنی را به‌عنوان نقطه‌ی مرجع، میزان دریافت ایمن فلوراید تایید کرده.

مطالعه جامع مرکز سم‌شناسی ایالات متحده

برنامه ملی سم‌شناسی ایالات متحده (NTP) در سال ۲۰۲۵ یک مرور نظام‌مند از مطالعات علمی منتشر شده درباره ارتباط بین مواجهه با فلوراید و رشد عصبی و عملکرد شناختی انجام داد. نگرانی این تحقیق این بود که مجمع فلوراید دریافت شده از منابع متعدد بیش از اندازه و مضر باشد. این مرور نظام‌مند و فراتحلیل با سطح اطمینان متوسط نتیجه‌گیری کرد که مواجهه با سطوح بالای فلوراید به‌عنوان مثال آب آشامیدنی با بیش از ۱.۵ میلی‌گرم فلوراید در لیتر، با کاهش IQ در کودکان مرتبط است.

این نتیجه‌گیری عمدتاً بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک انجام‌شده در کشورهایی غیر از ایالات متحده، از جمله کانادا، چین، هند، ایران، پاکستان و مکزیک بوده است. این گزارش همچنین تاکید کرده که به ارزیابی مزایای فلوراید نپرداخته است و هدف آن نیز چنین نبوده است. از مجموع، ۷۴ مطالعه استفاده شده در این مرور نظام‌مند چهار مطالعه مربوط به ایران بود.

مطالعه تاکید می‌کند که داده‌ها محدود بودند و در رابطه بین میزان مواجهه با فلوراید و IQ کودکان در شرایطی که مواجهه تنها از طریق آب آشامیدنی با غلظت کمتر از ۱.۵ میلی‌گرم در لیتر تخمین زده شده بود، عدم‌قطعیت وجود داشت. همچنین می گوید که ارتباط (Association) میان فلوراید و کاهش IQ به‌معنای اثبات رابطه علت و معلولی نیست. مواد بسیاری وجود دارند که در مقدار کم، مفید و سالم هستند اما در مقدار زیاد، مضر می‌شوند.

نتایج مطالعاتی از ایران که در این مرور نظام‌مند به آنها اشاره شده بود (لینک۱، لینک۲، لینک۳) هم احتمال ارتباط میان سطوح بالای فلوراید در آب آشامیدنی و کاهش ضریب هوشی در کودکان را نشان می‌داد.

در همه این مطالعات بحث بر سر ضریب هوشی است و استفاده از فلوراید اثری بر آنچه قابل کنترل شدن و فرمان پذیری بزرگسالان گفته می‌شود ندارد.

مطالعه NTP همان مطالعه‌ای است که در ویدیوی مورد بررسی ما هم به آن اشاره شده. اما در ویدیو ادعا شده که این تحقیق ارتباط بین مصرف فلوراید با کاهش ضریب هوشی، مرگ سلول‌های مغزی را نشان می‌دهد و ارتباط مستقیم با سرطان، آرتریت و تیروئید و شکستگی استخوان دارد. ادعاهای مطرح شده در این ویدیو نادرست هستند، چرا که اولا بحث بر سر مصرف بالای فلوراید بود و نه صرفا مصرف آن و دیگر اینکه تحقیق متمرکز بر « ارتباط بین مواجهه با فلوراید و رشد عصبی و عملکرد شناختی» است و نه سایر بیماری‌هایی که در این ویدیو به آن اشاره شده است. از این رو ادعاهای مطرح شده در این ویدیو در بخش‌هایی نادرست و در قسمتی گمراه‌کننده است.

میزان مصرف فلوراید در ایران

بر اساس یک مرور نظام‌مند تحقیقات که در ایران انجام شد و سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵ را پوشش می‌داد غلظت فلوراید در آب آشامیدنی در سطح ملی بر اساس نقشه زیر است:

بر اساس این تحقیق میانگین وزنی غلظت فلوراید در آب آشامیدنی در ایران از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵ (۱۳۶۹ تا ۱۳۹۴) حدود ۰٫۳۸± ۰٫۶۵ میلی‌گرم در لیتر بوده است. استاندارد حداکثر مجاز فلوراید در ایران (۱٫۴۰ تا ۲٫۴۰ میلی‌گرم در لیتر بسته به اقلیم منطقه) و در برخی مناطق ایران غلظت فلوراید در آب آشامیدنی در سطحی غیر بهینه بوده (تا ۷٫۰ میلی‌گرم در لیتر) می‌رسید. به طور کلی، غلظت‌ها در نواحی جنوبی ایران و برخی مناطق استان آذربایجان غربی در شمال‌غرب بالاتر، و در دیگر مناطق شمال‌غربی و نواحی مرکزی کشور پایین‌تر بوده‌اند. همچنین، نقاط بحرانی (hotspots) در استان بوشهر، در جنوب‌غرب ایران، شناسایی شده‌اند.

تاریخچه استفاده از فلوراید

فلوریداسیون آب در آمریکا از سال ۱۹۴۵ آغاز شد، شهر گرند رپیدز در میشیگان به‌عنوان اولین محل آزمایشی، فلوراید را به سیستم آب خود افزود. این اقدام بر پایه مشاهدات و تحقیقات چند دهه‌ای دندان‌پزشکانی مانند فردریک مک‌کی و همکاری با متخصصان دیگر بود که ارتباط میان لکه‌های دندانی و میزان فلوراید در آب را شناسایی کرده بودند. هدف از این کار، کاهش پوسیدگی دندان در میان کودکان بود و پس از چند سال، نتایج مثبت این برنامه موجب گسترش سریع آن در شهرهای دیگر شد. تا دهه ۱۹۶۰، ده‌ها میلیون آمریکایی به آب آشامیدنی فلوریده دسترسی داشتند و این روند در دهه‌های بعد نیز ادامه یافت، به‌گونه‌ای که تا سال ۲۰۰۸، بیش از ۷۰ درصد جمعیت آمریکا آب فلوریده مصرف می‌کردند.

با وجود موفقیت بهداشتی این سیاست، فلوریداسیون از همان ابتدا با مخالفت‌هایی روبه‌رو بود. برخی مخالفان آن را دخالت دولت در آزادی فردی می‌دانستند. گروه‌های محافظه‌کار، نهادهای مذهبی، و بعضی از پزشکان و فعالان محیط‌زیست نگرانی‌هایی درباره ایمنی، اثرات جانبی، و اخلاقیات افزودن فلوراید به آب بدون رضایت عمومی مطرح کردند. در عین حال، نهادهای رسمی پزشکی و سلامت عمومی مانند سازمان جهانی بهداشت و انجمن دندان‌پزشکی آمریکا، فلوریداسیون را یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای سلامت عمومی قرن بیستم معرفی کرده‌اند. با این حال، بحث‌ها همچنان ادامه دارد و در برخی مناطق، پروژه‌های فلوریداسیون متوقف یا به همه‌پرسی عمومی گذاشته شده‌اند.

در نهایت اینکه در حال حاضر، خدمات بهداشت عمومی ایالات متحده سطح ۰.۷ میلی‌گرم در لیتر را توصیه می‌کند و سازمان جهانی بهداشت (WHO)، حد مجاز ایمن برای فلوراید در آب آشامیدنی را ۱.۵ میلی‌گرم در لیتر تعیین کرده است.

ولی آنچه مشخص است این است که در مطالعات انجام شده بحث اساسا بر سر دوز بالای استفاده از این ماده و اثرات احتمالی آن است و نه اساس استفاده از آن.

از این رو این ادعا که فلوراید باعث کاهش ضریب هوشی و مرگ سلول‌های مغزی، سرطان و تیروئید می‌شود و مردم را مطیع و منفعل می‌کند، نادرست است.