ادعاهای نادرست درباره حکم دادگاه انتاریو و شلیک به هواپیمای مسافربری اوکراینی

روز ۲۱ خرداد ۱۴۰۳، دیوان عالی استان انتاریو در کانادا حکم پرونده شکایت وکلای ۲۱ تن از سرنشینان پرواز هواپیمای اوکراینی PS752 از شرکت هوایی بین‌المللی اوکراین UIA را صادر کرد. بر اساس این حکم «چون شرکت هواپیمایی اوکراینی نتوانست ثابت کند که در خسارت وارد شده به شاکیان سهل‌انگاری نکرده‌است، مستحق پرداخت غرامت (بیشتر از حق بیمه متعارف خط هوایی) به قربانیان شد».

این غرامت به وراث همه قربانیان قابل پرداخت است و آنها باید شکایت خود را در دادگاه مطرح کنند.

صدور این حکم با انواع تفسیرهای نادرست و گمراه‌کننده در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها همراه‌بود. در این بین، رسانه‌های جمهوری اسلامی تلاش کردند نشان دهند که در دادگاه ثابت شده که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در انهدام هواپیمای پرواز PS725 تنها نقش «خطای انسانی» داشته و این هواپیمای اوکراینی و خلبان بودند که مقصر حادثه شناخته شده‌اند

به عنوان مثال جام‌جم در مطلبی با عنوان «سقوط اتهامات علیه ایران به این مساله اشاره کرده و صداوسیما نیز همین ادعا را تکرار کرده است.

در نمونه‌ای دیگر یک کانال تلگرام منسوب به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نوشت: «دادگاه کانادا سهل‌انگاری شرکت هواپیمایی اوکراین را مسئول سانحه سقوط در ایران دانست». در این مطلب آمده:

در حکم دیوان عالی ایالت انتاریو در کانادا روز دوشنبه ۲۱ خرداد در خصوص پرونده رسیدگی به شکایت ۲۱ خانواده‌ از قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ تصریح شده است که خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین باید به خانواده‌هایی که عزیزانشان را در سرنگونی پرواز «پی اس ۷۵۲» در ایران از دست داده‌اند، غرامت بپردازد.
در حکم این دادگاه تاکید شده است که با توجه به حملات موشکی حکومت ایران به پایگاه‌های آمریکا در عراق، شرکت هوایی اوکراین اقدامات و تدابیر لازم بر مبنای استانداردهای بین المللی را انجام نداده.

در این میان گروهی از منتقدان سیاسی حامد اسماعیلیون، سخنگوی پیشین انجمن خانواده‌های جانباختگان هواپیمای اوکراینی هم با این فرض که این حکم به معنی تبرئه سپاه است به او تاختند (نمونه۱، نمونه۲، نمونه۳).

واکنش انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز PS752

پس از اعلام حکم دادگاه، انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز PS752 در بیانیه‌ای اعلام کرد این دعوای حقوقی به صورت مستقل از انجمن انجام شده و بسیاری از خانواده‌ها آن را مطرح کرده بودند. این انجمن در عین حال تاکید می‌کند با وجود اینکه در حکم دادگاه به کوتاهی شرکت هواپیمایی اوکراینی اشاره شده اما در عین حال بر اساس این حکم، گزارش‌های جمهوری اسلامی قانع‌کننده نبوده است و ادعای این حکومت مبنی بر خطای انسانی رد شده است.

شاهین مقدم نیز که یکی از اعضای خانواده‌های جانباختگان این پرواز است در گفتگویی با رادیو فردا می‌گوید خانواده‌ها دنبال غرامت و خسارت نیستند و موضوع اصلی حکم اخیر دادگاه دیوان عالی استان انتاریو در کانادا درباره «اهمال» شرکت هواپیمایی اوکراین، انجام تعهدات بین‌المللی شرکت‌های بیمه نسبت به وضعیت موجود است.

اما آیا این حکم آن‌طور که در رسانه‌های نزدیک به جمهوری اسلامی و در شبکه‌های اجتماعی عنوان‌شده، بیان‌کننده تبرئه سپاه است؟

آیا حکم دادگاه عالی انتاریو هواپیمایی اوکراین را مقصر می‌داند؟

خیر، در حکم دادگاه کانادایی چندین بار تاکید شده که ساقط کردن هواپیمای اوکراینی نتیجه «خطای انسانی» سپاه نبوده بلکه عمدا و‌ با علم به مسافربری‌بودن پرواز، به این هواپیما شلیک شده‌است.

مراجعه به حکم این دادگاه که پس از برگزاری ۱۸ جلسه رسیدگی بین آبان تا بهمن ۱۴۰۲ در ۱۴۱ صفحه و ۴۸۱ بند صادر شده، بسیاری از این ابهامات را پاسخ خواهد. قاضی در بند ۵ خلاصه حکم و در بند ۴۸۰ نتیجه گیری مفصل را بیان کرده‌است. و خلاصه نتیجه آن این است:

هواپیمایی اوکراینی نتوانست ثابت کند در اندازه‌گیری احتمالات ممکن برای اجازه پرواز PS752 در آن شب، سهل‌انگاری نکرده‌است.

تصویر متن تفصیلی نتیجه‌گیری حکم که در بند ۴۸۰ آمده را در اینجا می‌بینید:

بنابراین اینکه رسانه‌های جمهوری اسلامی ایران مدعی هستند «دادگاه کانادایی سهل‌انگاری هواپیمایی اوکراین را مسئول واقعه PS752 دانست» دقیق و درست نیست و در واقع «دادگاه کانادایی هواپیمایی اوکراین را به‌خاطر سهل‌انگاری در واقعه PS752 مسئول دانست».

در بند ۴۱ حکم به طور خلاصه آمده که حمله به عین‌الاسد، تنها ساعاتی پس از فرود «PS751» (پرواز رفت کیف به تهران) بوده. بنابراین مدرکی بر اینکه خدمه پرواز از حمله باخبر باشند وجود ندارد. از طرفی می‌دانیم حتی مسافران هم از چنین ریسکی آگاه بوده‌اند و به آن اشاره کرده‌اند:

یکی از زمینه‌های مهم در سهل‌انگاری مسئول اندازه‌گیری ریسک پرواز (آقای مارتیننکو) که در بند ۳۹ به آن اشاره شد این است که ۷ ژانویه ۲۰۲۰ در تقویم کلیسای شرقی ارتدوکس، مصادف با کریسمس و روز تعطیل است.

آیا حکم دادگاه عالی انتاریو جمهوری اسلامی ایران یا سپاه را مقصر می‌داند؟

دادگاه کانادا، در حکم مفصل خود، شواهد و مدارکی را بررسی کرده‌است که نشان می‌دهد این دادگاه هم سپاه را مسئول واقعه PS752 دانسته‌است. در ادامه تعدادی از این شواهد را بررسی می‌کنیم:

۱. فرستنده هواپیما در تمام مدت کار می‌کرده‌است.

رای دادگاه مشخص شده که فرستنده ترانسپوندر هواپیما تا لحظه برخورد موشک پدافند روشن بوده و کار می‌کرده‌است. این وسیله به همه گیرنده‌های اطراف اعم از رادار و پدافند و هواپیما و فرودگاه و … اطلاعات می‌دهد که این شی در آسمان، یک هواپیمای مسافری (تجاری) است. (بند۴۹)

۲. خطای زاویه ۱۰۵ درجه پس از جابه‌جایی آتش‌بار پدافند وارد نیست.

«کارا گرین» خلبان سابق نیروی هوایی و دکترای مهندسی مکانیک و هوافضا پژوهشگر موسسه ESi که در زمینه سوانح هوایی تحقیق می‌کند، شبیه‌سازی این پرواز براساس داده‌های منتشر شده دادگاه جمهوری اسلامی درباره مقصران حادثه، را انجام داده‌است. (بند ۵۵)

این پدافند زمین به هوا طوری طراحی شده که به طور مکرر جابجا شود تا همگام با یگان زرهی که برای محافظت از آن طراحی شده حرکت کند. این سیستم با قابلیت تحرک بالا، اگر حتی در حال حرکت باشد، تنها به دو ثانیه زمان برای توقف نیاز دارد تا بتواند شلیک کند.

۳. تشخیص اندازه سرعت و ارتفاع پرداز

«جاستین برانک» استاد دانشگاه و محقق موسسه سلطنتی خدمات واحد که محقق این بخش از پژوهش بوده نشان داد، اندازه هواپیما، بردار و مقدار سرعت آن، ارتفاع از سطح زمین، همه اینها نشان می‌دهد که پدافند آن را می‌توانسته تشخیص دهد. (بندهای ۶۱ تا ۶۹)

این سیستم پدافند علاوه بر رادار، ردیابی تلویزیونی هم دارد که امکان شناسایی بصری را هم دارد. (بند ۷۰)

بنابراین گزارش دادگاه کانادایی بر این اساس است که جمهوری اسلامی شلیک را انجام داده و این حکم، اصلا به معنای تبرئه سپاه نیست. دادگاه عمدی بودی ساقط کردن هواپیما را زیر سوال نبرده و صراحتا آن را تایید هم می‌کند.

دو نکته جنبی که منبع اطلاعات نادرست شده‌اند

در حاشیه این راستی‌آزمایی، دو موضوع دیگر هم بوده که ممکن است منبع انتشار اخبار و اطلاعات نادرست شده یا بشوند. چون در متن این حکم به آنها اشاره شده در اینجا آن موارد را بررسی می‌کنیم:

۱. پذیرش اینکه ساقط‌کردن هواپیما، تصادف بوده

این ادعا از آنجا مطرح می‌شود که در بند ۴ واژه accident آمده است. با این‌حال این ادعا نادرست است. «تصادف» به این معنی نیست که این یک حادثه به از روی شانس و اتفاق (Random) بوده‌است. این واژه دقیقا در پانویس تعریف شده‌است:

«تصادف» به معنای رویداد یا اتفاق غیرمنتظره یا غیرمعمولی است که مسافر عامل آن نیست. (از دست مسافر خارج است).

۲. برجام و نقش ترامپ و ترور سلیمانی

این ادعاها از آنجا مطرح می‌شود که در چند بند اول، قاضی زمینه‌های وقوع این اتفاق را برمی‌شمرد. اهمیت ذکر این زمینه‌ها در این است که بعدا در اندازه‌گیری ریسک اجازه پرواز، پارامترهای مهمی هستند. نه اینکه نشان‌دهنده نقش ترامپ در ساقط کردن پرواز PS752 باشند. (بند ۱۴، ۲۰ و ۲۱)

روز ۲۱ خرداد ۱۴۰۳، دیوان عالی استان انتاریو کانادا حکم پرونده شکایت وکلای ۲۱ نفر از سرنشینان پرواز هواپیمای اوکراینی PS752 از شرکت هوایی بین‌المللی اوکراین، UIA را صادر کرد: «چون شرکت هواپیمایی اوکراینی نتوانست ثابت کند که در خسارت وارده به شاکیان سهل‌انگاری نکرده‌است، مستحق پرداخت غرامت (بیشتر از حق بیمه متعارف خط هوایی) به قربانیان شد».

صدور این حکم با انواع تفسیرهای نادرست و گمراه‌کننده در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها همراه‌بود. رسانه‌های جمهوری اسلامی تلاش کردند نشان دهند که در دادگاه ثابت شده که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در انهدام هواپیمای پرواز PS725 تنها نقش «خطای انسانی» داشته و این هواپیمای اوکراینی و خلبان بودند که مقصر حادثه شناخته شده‌اند. کانال تلگرام منسوب به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نوشت: «دادگاه کانادا سهل‌انگاری شرکت هواپیمایی اوکراین را مسئول سانحه سقوط در ایران دانست».

مراجعه به حکم این دادگاه که پس از برگزاری هجده جلسه رسیدگی بین آبان تا بهمن ۱۴۰۲ در ۱۴۱ صفحه و ۴۸۱ بند صادر شده، بسیاری از این ابهامات را پاسخ خواهد. در حکم دادگاه کانادایی چندین بار تاکید شده که ساقط کردن هواپیمای اوکراینی نتیجه «خطای انسانی» سپاه نبوده بلکه عمدا و‌ با علم به مسافربری‌بودن پرواز، به این هواپیما شلیک شده‌است.

در بند ۴۱ حکم به طور خلاصه آمده که حمله به عین‌الاسد، تنها ساعاتی پس از فرود «PS751» (پرواز رفت کیف به تهران) بوده. بنابراین مدرکی بر اینکه خدمه پرواز از حمله باخبر باشند وجود ندارد. از طرفی حتی می‌دانیم حتی مسافران هم از چنین ریسکی آگاه بوده و به آن اشاره کرده‌اند. یکی از زمینه‌های مهم در سهل‌انگاری مسئول اندازه‌گیری ریسک پرواز (آقای مارتیننکو) که در بند ۳۹ به آن اشاره شد این است که ۷ ژانویه ۲۰۲۰ در تقویم کلیسای شرقی ارتدوکس، مصادف با کریسمس و روز تعطیل است.

با این حال دادگاه کانادا، در حکم مفصل خود، شواهد و مدارکی را بررسی کرده‌است که نشان می‌دهد این دادگاه هم سپاه مسئول واقعه PS752 دانسته‌است:

۱. فرستنده هواپیما در تمام مدت کار می‌کرده‌است

۲. خطای زاویه ۱۰۵ درجه پس از جابه‌جایی آتش‌بار پدافند وارد نیست

۳. تشخیص اندازه سرعت و ارتفاع پرواز و تفاوت موشک و هواپیما برای این پدافند مشخص بوده

در حاشیه این راستی‌آزمایی، دو موضوع دیگر هم بوده که ممکن است منبع انتشار اخبار و اطلاعات نادرست شده یا بشوند. چون در متن این حکم به آنها اشاره شده در اینجا آن موارد را بررسی می‌کنیم:

۱. پذیرش اینکه ساقط‌کردن هواپیما، تصادف بوده نادرست است و واژه accident در پانویس تعریف شده‌است: «تصادف» به معنای رویداد یا اتفاق غیرمنتظره یا غیرمعمولی است که مسافر عامل آن نیست (از دست مسافر خارج است).

۲. برجام و نقش ترامپ و ترور سلیمانی هم از آنجا مطرح می‌شود که در چند بند اول، قاضی زمینه‌های وقوع این اتفاق را برمی‌شمرد. اهمیت ذکر این زمینه‌ها در این است که بعدا در اندازه‌گیری ریسک اجازه پرواز، پارامترهای مهمی هستند. نه اینکه نشان‌دهنده نقش ترامپ در ساقط کردن پرواز PS752 باشند.

این که رسانه‌های جمهوری اسلامی ایران مدعی هستند «دادگاه کانادایی سهل‌انگاری هواپیمایی اوکراین را مسئول واقعه PS752 دانست» دقیق و درست نیست و در واقع «دادگاه کانادایی هواپیمایی اوکراین را به‌خاطر سهل‌انگاری در واقعه PS752 مسئول دانست». فکت‌نامه نیز به این ادعای رسانه‌های جمهوری اسلامی و شبکه‌های اجتماعی نشان «نادرست» می‌دهد.