از «طرح زنجیره تامین» برای اتباع افغانستان چه می‌دانیم؟

در شبکه‌های اجتماعی، ویدیویی منتشر شده که صف طولانی را نشان می‌دهد و مدعیست: «صف سپرده صد میلیونی خرید اقامت ایران توسط افغان‌ها در ورامین» است. از جمله حسین موسویان، دیپلمات پیشین جمهوری اسلامی و پژوهشگر دانشگاه پرینستون با بازنشر این ویدیو نوشت (لینک بایگانی):

صف سپرده صدمیلیونیِ خرید اقامت ایران توسط افغان‌ها فقط در ورامین!
اقامت ایران با سپرده صدمیلیونی به صورت اقساط ۲۰ ماهه ماهی ۵ تومن!
با کارت تردد و بیمه و گواهینامه و کارت کار و کلی مزایای دیگر! فقط صدمیلیون!
هشدار یک روزنامه نگار:تا سال ۱۴۰۵ بیست میلیون افغان ساکن ایران میشوند!

تابناک نیز این ویدیو را با عنوان «صف عظیم افغانی‌ها برای سپرده ۱۰۰میلیونی اقامت ایران» منتشر کرده و در شرحش نوشت (لینک بایگانی):

ویدیویی از صف طولانی افاغنه در فضای مجازی و برخی رسانه‌ها منتشرشده که به گفته این رسانه‌ها برای دریافت سپرده اقامت ایران است. افغانی‌ها برای دریافت دفترچه اقامت و مزایایش، باید یک سپرده صدمیلیونی در بانک بگذارند که ظاهراً این رقم قابلیت تبدیل به اقساط ۲۰ماهه ۵میلیونی تومانی دارد. هنوز مسئولین درباره ویدیو و امکاناتی که قرار است دفترچه اقامت به افاغنه بدهد توضیح نداده‌اند.

در ادامه این ویدیو و ادعای «سپرده صدمیلیونیِ خرید اقامت ایران توسط افغان‌ها» را بررسی می‌کنیم.

نخستین‌بار فردی به‌نام محمدحسین رضایی این ویدیو را در استوری اینستاگرام منتشر کرده‌است. نام او (با فرمتی که اینستاگرام در بالای استوری درج می‌کند) دیده می‌شود. چون استوری در اینستاگرام عمودی است، نام حساب کاربری او در سمت چپ دیده می‌شود.

آقای رضایی در بیو اینستاگرام نوشته که لیسانس حقوق دارد و براساس محتوای کانالش، به مهاجران افغانستانی در ایران، مشاوره حقوقی می‌دهد. او یک استوری دیگر هم از این مکان منتشر کرده‌است که دنباله صف را در بیرون این محل نشان می‌دهد. ویدیوها روز اول اسفند منتشر شده‌اند و اکنون در صفحه اینستاگرام او دیده نمی‌شود و در هایلایت‌ها هم پیدا نشد. اما در منابع دیر همچنان ذخیره شده و قابل رویت است (لینک بایگانی).

مکان این صف، هم در ویدیو اول نوشته شده و تابلو آن در ویدیو دوم دیده می‌شود. این مکان، سالن فوتسال شیرکوند در ورامین، صادقعلی، خیابان فکوری است. شهروندان افغانستانی زیادی در این نقطه از ورامین ساکن هستند. این سالن از مکان‌هاییست که در موارد مشابهی که دولت ایران می‌خواهد طرحی را برای مهاجرین افغانستانی اجرا کند (مانند طرح آمایش) از ظرفیت آن سالن استفاده می‌کند (لینک بایگانی).

روز ۲۸ بهمن ۱۴۰۲، احسان حیدری، سرپرست اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری تهران از آغاز ثبت‌نام طرح «سپرده صد میلیونی» در ورزشگاه شیرکوند ورامین از روز یکشنبه ۲۹ بهمن‌ماه خبر داده‌بود (لینک بایگانی).

آیا دولت اقامت ایران را با ۱۰۰ میلیون تومان به افغان‌ها می‌فروشد؟

در بهمن‌ماه سال ۱۴۰۲، سازمان ملی مهاجرت در وزارت کشور، جزییات طرحی را اعلام کرد که عنوانش «طرح جذب و مدیریت منابع مالی و سپرده‌گذاری اتباع و مهاجرین در زنجیره‌های تولید» بود. در اخبار رسمی به آن طرح «زنجیره تولید» می‌گویند و در بین افکار عمومی به طرح «سپرده صدمیلیونیِ خرید اقامت ایران» مشهور شده‌است (لینک بایگانی).

خلاصه این طرح این است که جمهوری اسلامی می‌خواهد با جذب سپرده‌های خرد مهاجران افغانستانی (رقم قطعی ۱۰۰ میلیون تومان برای سال ۱۴۰۲)، مزایایی را در اختیار این مهاجران قرار بدهد و در عین‌حال به منابع مالی این بخش نیز دست پیدا کند (لینک بایگانی).

با این حال درباره این طرح در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها به دقت و صحت کافی، اطلاع رسانی نشده‌است. برای مثال «تابناک» نوشته «افغانی‌ها برای دریافت دفترچه اقامت و مزایایش، باید یک سپرده صدمیلیونی در بانک بگذارند» در حالی که جستجو درباره این طرح، به لینک خبرهایی در رسانه‌های نزدیک به جمهوری اسلامی مانند تسنیم می‌رسد که در پاراگراف‌های ابتدایی آنها اشاره شده که (لینک بایگانی):

سازمان ملی مهاجرت تأکید دارد این طرح اختیاری بوده و تسهیلات متعددی از جمله قسط بندی ۱۰ ماهه و ۲۰ ماهه برای متقاضایان در نظر گرفته است.

با این حال ممکن است این سوال پیش بیاید که با توجه به دشواری‌هایی که عموما از سوی پناهجویان و مهاجران افغانستانی ساکن ایران در زندگی روزمره شنیده می‌شود، ممکن است مزایای این طرح آن‌قدر زیاد باشد که عملا برای یک زندگی معمولی، افغانستانی‌های ساکن ایران مجبور شوند ۱۰۰ میلیون تومان خود را در اختیار جمهوری اسلامی قرار دهند. جالب اینجاست که در این اطلاعیه هم این‌طور نوشته:

کلیه اتباع و مهاجرینی که حضور قانونی در ایران دارند، اعم از دارندگان برگه‌های سرشماری، کارت آمایش و پاسپورت‌های اقامتی می‌توانند در این طرح شرکت کرده و از مزایای متعدد آن که می‌تواند کار و زندگی این مهاجرین را متحول کند، بهره‌مند شوند.

حتی تسنیم هم این سوال را داشته و در انتهای خبر خود می‌نویسد:

باوجود بیانیه منتشر شده، هنوز ابهاماتی درباره این طرح باقی مانده است که آیا اسناد اقامتی افرادی که پس از تحولات افغانستان وارد کشور شده‌اند، کسانی که تاریخ ویزای آنها منقضی شده و تمدید نمی‌شود و دارندگان برگه‌های سرشماری هم بدون شرکت در این طرح تمدید می‌شود یا خیر.

برای پاسخ به این سوال و بررسی این مزیت‌ها باید به خود طرح مراجعه کنیم.

در بخش «جامعه هدف» دقیقا مشخص کرده که مزایای هر گروه چیست:

همان طور که دیده می‌شود، دارندگان «برگه سرشماری و بازشماری» در اولویت اول هستند (لینک بایگانی). این گروه در حقیقت «پناهجویان افغانستانی فاقد مدارک معتبر قانونی» بوده‌اند که معمولا بیشتر از دارندگان کارت‌های اقامت، حقوق مدنی‌شان نادیده گرفته می‌شود (لینک بایگانی). 

در همه موارد فوق «تمدید مجوز سکونت و تردد»، سپس «پروانه اشتغال» و «بهره‌مندی از خدمات بانکی و بیمه‌ای» برای چنین افرادی در نظر گرفته‌شده‌است. از هر خانواده، کافیست یک نفر، این سپرده ۱۰۰ میلیونی را باز کند تا همه اعضای خانواده (غیر از پسران بالای ۱۸سال) از مزایای آن بهره‌مند شوند و همه اتباع خارجی می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.

اما نه هیچ‌کدام از این خدمات به منزله «اقامت» در ایران است و نه همان طور که دیده می‌شود، در هیچ جای متن طرح منتشر شده صحبتی از «کسب دفترچه اقامت ایران» به‌عنوان مزایای طرح شده‌است. بنابراین ظاهر این جمله نادرست است که با شهروندان افغانستان با ۱۰۰ میلیون تومان اقامت ایران را دریافت می‌کنند.

اما باید توجه کرد که

1. پرداخت این ۱۰۰ میلیون تومان، بخشی از مقدمات اولیه برای هر زندگی معمولی در ایران (مانند تردد و اشتغال) را برای این مهاجران فراهم می‌کند و این خود می‌تواند مزیت بزرگی در مقابل کسانی باشند که این ۱۰۰ میلیون تومان را پرداخت نکرده‌اند.
2. پرداخت این ۱۰۰ میلیون به معنی دفترچه اقامت ایران نیست، اما مزیت‌هایی مانند کارهای بانکی و بیمه را برای دارنده آن مهیا می‌کند که می‌تواند سابقه و پروفایل خوبی برای کسب اقامت ایران برای آن فرد مهاجر یا پناهجو ایجاد کند. مهاجر افغانستانی در مسیر کسب اقامت ایران باید بیشتر از این ۱۰۰ میلیون تومان هزینه کند.

این طرح قبلا به‌طور آزمایشی در گلستان اجرا شده و فعلا فقط برای ۶ ماه اجرا شده و هر ۶ ماه تمدید می‌شود (لینک بایگانی).

بنابراین فکت‌نامه به ادعای ویدیو فراگیرشده در شبکه‌های اجتماعی از «صف سپرده صدمیلیونیِ خرید اقامت ایران توسط افغان‌ها فقط در ورامین» نشان نیمه‌درست می‌دهد.