خودنگاره فیل نقاش چقدر واقعیست؟

ویدیویی از مخاطبان فکت‌نامه به دست ما رسیده‌است که در آن فیلی را در حال کشیدن نقاشی یک فیل کوچک با خرطومش نشان می‌دهد.

این ویدئو در شبکه‌های اجتماعی با عنوان «فیلی در حال کشیدن تصویر خودش» منتشر شده‌است. اما آیا این ویدئو واقعی است؟ آیا فیل‌ها می‌توانند با خرطوم‌شان نقاشی کنند؟ آیا فیل‌ها می‌توانند آفرینش هنری داشته باشند و حتی تصویری از خودشان را بکشند؟ 

نقاشی‌های «سودا» فیل نقاش 

ویدئویی که مخاطب فکت‌نامه برای ما فرستاده در فروردین ۱۴۰۱ در توییتر منتشر شده‌است. اما این ویدئو اولین بار در دوم آگوست ۲۰۰۹ (۱۱ مرداد ۱۳۸۸) یعنی ۱۳ سال قبل‌تر در یوتیوب منتشر شده‌بود. در شرح این ویدئو آمده: «این ویدیویی است که من از یک فیل ۴ ساله به نام سودا گرفته‌ام. او در حال نقاشی از خود در کمپ فیل Maetaeng در چیانگ مای، تایلند است.»

این تنها فیلم منتشر شده از نقاشی ‌های سودا نیست. ویدئوهای متعددی تاکنون از او منتشر شده است. مثل ویدئویی که سال  ۲۰۱۵ منتشر شده و او را در حال کشیدن نقاشی درخت و فیل و یا ویدئویی که حدود یکسال پیش یعنی در سال ۲۰۲۱ منتشر شده و او را در حال نقاشی برای «جو روگن (Joe Rogan)» کمدین و تولید کننده پادکست محبوب سودا معرفی شده، نشان می‌دهد. 

آیا ویدئو نقاشی‌های سودا واقعی هستند؟ 

پاسخ به این سوال مثبت است. نقاشی فیل‌ها موضوعی است که از سال‌ها پیش توسط رسانه‌های معتبر دنیا معرفی شده و به یک تجارت در دنیای فیل‌ها تبدیل شده‌است. آنها آموزش می‌بینند، نقاشی می‌کشند، برای نقاشی‌هایشان نمایشگاه برگزار می‌شود و آثارشان به فروش می‌رسد.

چندین رسانه و خبرگزاری معتبر بارها از «سودا» ، تصاویر نقاشی کردنش را مخابره کرده‌اند. اما در حقیقت سوال این است که آیا این فعالیت یک آفرینش هنری است یا نه. آنچه می‌بینیم این است که فیل قلمو را با خرطوم خود می‌گیرد، آن را وارد سطل رنگ می‌کند، و سپس آن را روی بومی که روی سه‌پایه قرار دارد حرکت می‌دهد.

آیا سودا تنها فیل جهان است که نقاشی می‌کشد؟

خیر. خبرهای مربوط به نقاشی فیل‌ها از نخستین‌روزهای ظهور اینترنت در رسانه‌های معتبر منتشر می‌شده‌است. مثلا حدود ۲۴ سال پیش در ۲۲ دسامبر سال ۱۹۹۸ (اول دی ۱۳۷۷) سرویس جهانی بی‌بی‌سی از آموزش نقاشی به فیل‌ها در تایلند خبر داده و تصاویری از نقاشی فیل‌ها منتشر کرده‌است. 

در بیست سال گذشته بارها تصاویر و خبرهایی از فیل‌های نقاش منتشر شده و اسامی فیل‌هایی که با عناوینی مثل خلاق، نقاش ماهر و… معرفی شدند، نیز منتشر شده‌است. سال ۲۰۰۶ خبر نمایشگاه نقاشی‌های خودنگاره فیل‌های از تایلند در گالری ادینبورگ منتشر شد.

در این خبر فیل دیگری به نام پایا به عنوان فیلی معرفی شده که به کشیدن چهره خود تسلط دارد و نوشته شده او یکی از شش فیلی است که مربیانش به او یاد داده‌اند که چطور قلم مو را در خرطوم خود نگه دارد و وقتی رنگ جدید می‌خواهد آن را رها کند. 

از سوی دیگر وب‌سایت‌های فروش نقاشی فیل‌ها، ویدئوهای متعددی از فیل‌های نقاش به اشتراک می‌گذارند، آن‌ها را معرفی می‌کنند و آثارشان را به علاقمندان می‌فروشند . یکی از این وب‌سایت‌ها که The Elephant Art gallery نام دارد به معرفی فیل‌های هنرمند پرداخته و بیوگرافی کوتاهی برای هر کدام از فیل‌های نقاش نوشته است.

در بیوگرافی‌های منتشر شده  در این وب‌سایت‌‌ها و همچنین در برخی خبرهایی که درباره فیل‌های نقاش نوشته شده آن‌ها حیواناتی با استعداد و علاقمند به نقاشی معرفی شده‌اند. مثلا در خبر سال ۲۰۰۶ درباره «پایا» فیلی که پرتره خود را می‌کشد، آمده:

بسیاری از مردم نمی‌توانند باور کنند که یک فیل قادر به تولید یک اثر هنری باشد چه برسد به  کشیدن پرتره خود. اما آنها حیوانات بسیار باهوشی هستند و تمام نقاشی‌ها را با ذوق و تمرکز زیادی تنها در عرض پنج یا ۱۰ دقیقه خلق می‌کنند. تنها کاری که آنها نمی‌توانند انجام دهند این است که یک قلمو را بردارند، بنابراین به آنها داده می‌شود.

آیا فیل‌های نقاش، اثر هنری خلق می‌کنند؟

برای رسیدن به پاسخ مناسب این پرسش با مهدی نبیان، پژوهشگر حیات وحش  گفت‌وگو کرده‌ایم. او دراین‌باره به فکت‌نامه می‌گوید:

رفتارشناسان و کارشناسان حیات وحش  معتقدند هیچ چیز احساسی، درک یا شعوری در این نقاشی‌ها وجود ندارد. تنها چیزی که ما می‌بینیم روزها شکنجه، داغ و شلاق حیوان است که به این نقاشی‌ها و ویدئوها ختم شده است. مثل پرش از میان حلقه آتش یا توپ‌سواری فیل‌ها.

یک فیل را اگر جلوی آینه هم قرار بدهید متوجه نمی‌شود که آنچه در تصویر می‌بیند خودش است. این حیوانات نمی‌دانند چه می‌کشند. یک طرح ساده از قبل آماده می‌شود مثلا خطوطی که پس از رسم نقش یک فیل را تداعی می‌کند، مثل بازی نقطه و خط که وقتی نقاط را با خودکار به هم وصل می‌کردیم نقش یک طرح مشخص می‌شد در نقاشی فیل‌ها هم حیوان را با تنبیه و تشویق مجبور به کشیدن قلمو روی آن خطوط می‌کنند. بعد از بارها تکرار این کار را روی صفحه سفید انجام می‌دهند و ناظر بیرونی فکر می‌کند که فیل واقعا در حال خلق یک نقاشی ذهنی است.

فیل‌ها دقیقا مثل کودکی که این نقاط را به هم وصل می‌کند و دست آخر یک تصویر فیل به دست می‌آورد عمل می‌کنند با این تفاوت که حیوان حتی متوجه نمی‌شود که نتیجه نهایی تصویر خودش یا اصلا چه هست. او فقط با تشویق و تنبیه و شکنجه آموزش می‌گیرد که این نقاط را با قلم‌مو به هم وصل کند.

دزموند موریس جانورشناس، رفتارشناس و انسان‌شناس بریتانیایی که خود نقاش سورئال هم هست می‌گوید سال ۲۰۰۸، ریچارد داوکینز نخستین بار ویدیو این فیل‌های نقاش را به او نشان داد. به این ترتیب او تصمیم گرفت برای دیدن نقاشی فیل به تایلند سفر کند. او در یادداشتی که در دیلی میل منتشر شده از مشاهداتش نوشته است:

برای اکثر تماشاگران نقاشی فیل‌ها، آنچه دیده‌اند تقریباً معجزه آسا به‌نظر می‌رسد. فیل‌ها اگر بتوانند به این شکل از گل‌ها و درختان نقاشی کنند، مطمئناً باید از نظر هوش تقریباً برابر انسان‌ها باشند. چیزی که مخاطب از آن غافل می شود، اعمال مربی‌ها وقتی است که حیواناتشان در حال کار هستند.

این نادیده گرفتن قابل درک است زیرا به سختی می‌توان چشمان خود را از قلمو‌هایی که خطوط و لکه‌ها را ایجاد می‌کنند دور کرد. با این حال، اگر این کار را انجام دهید، متوجه خواهید شد که با هر علامتی، مربی گوش فیل خود را می‌کشد.

او آن را به سمت بالا و پایین تکان می‌دهد تا حیوان یک خط عمودی بکشد، یا آن را به طرفین می‌کشد تا یک خط افقی ایجاد کند. برای تشویق لکه‌ها و حباب‌ها، گوش را به سمت جلو، به سمت بوم می‌کشد. بنابراین، متأسفانه، طرحی که فیل می‌کشد مال او نیست. هیچ کشفی وجود ندارد، هیچ خلاقیتی وجود ندارد، فقط کپی‌برداری به روش برده‌داری وجود دارد.

ویدیویی در توییتر منتشر شده که در آن فیلی درحال نقاشی با قلمو روی بوم است. این فیل تصویر یک فیل را می‌کشد. این نقاشی‌ها سابقه داشته و از قدیم، ادعاهای زیادی درباره نقاشی فیل‌ها وجود داشته و دارد.

ویدیوهای منتشر شده هم واقعی هستند و بارها خبرگزاری‌های معتبر صحنه‌های نقاشی کردن فیل‌ها را نشان داده‌اند و حتی گالری‌های نقاشی،‌ آثار فیل‌ها را به نمایش گذاشته‌اند.

اما این فعالیت‌ها، یک «آفرینش هنری» نیست و فیل هیچ درک هنری و احساسی از کاری که انجام می‌دهد ندارد.

دزموند موریس جانورشناس، رفتارشناس و انسان‌شناس بریتانیایی که خود نقاش سورئال هم هست، این موضوع را از نزدیک مطالعه کرد. او می‌گوید: …فیل‌ها اگر بتوانند به این شکل از گل‌ها و درختان نقاشی کنند، مطمئناً باید از نظر هوش تقریباً برابر انسان‌ها باشند. چیزی که مخاطب از آن غافل می شود، اعمال مربی‌ها در وقتی است که حیواناتشان در حال کار هستند. با هر علامتی، مربی گوش فیل خود را می‌کشد. او آن را به سمت بالا و پایین تکان می‌دهد و حیوان به یک خط عمودی می‌کشد یا آن را به طرفین می کشد تا یک خط افقی ایجاد کند… بنابراین، متأسفانه، طرحی که فیل می‌کشد مال او نیست. هیچ کشفی وجود ندارد، هیچ خلاقیتی وجود ندارد، فقط کپی‌برداری به روش برده‌داری وجود دارد.

بنابراین با توجه به نکات مطرح شده فکت‌نامه به ویدئوی فیلی که تصویر یک فیل را می‌کشد نشان گمراه‌کننده می‌دهد.