آیا مناسبت «فاطمیه» توسط محمد خاتمی وارد تقویم رسمی شد؟

یکی از مخاطبان فکت‌نامه از ما خواسته تا صحت و سقم ویدئویی را بررسی کنیم که در شبکه‌های اجتماعی با این عنوان منتشر شده است: «دولت اصلاحات، مخترع فاطمیه». 

/

در این ویدئو بخشی از گفت‌وگوی حسین دهباشی، فیلمساز و پژوهشگر تاریخ با محمدعلی ابطحی، رئیس دفتر رئیس‌جمهوری پیشین ایران پخش می‌شود. 

دهباشی در این مصاحبه می‌گوید: 

«دهه فاطمیه که در دوره آقای خاتمی شروع شد، ظاهرا این رو شخص آقای خاتمی به درخواست شخص آقای وحید [خراسانی] انجام داده‌اند… الان اگر به کسی بگویند مبدع این آقای خاتمی بوده است جا می‌خورد…»

آقای ابطحی هم که از نزدیکان محمد خاتمی و رئیس دفتر او در زمان ریاست جمهوری است این مساله را تایید می‌کند. 

در ادامه ویدئو گوینده مطالب دیگری درباره «سیر تولید ایام فاطمیه» می‌گوید: 

«تو تقویم ابتدای انقلاب چیزی به اسم شهادت حضرت زهرا وجود ندارد، چون وفات کرده بود تا سال ۱۳۷۱ هم همین وضع بود، سال ۱۳۷۷ حضرت زهرا به شهادت رسید و ظرف ۲ سال دولت اصلاحات حضرت زهرا را رسما به شهادت رسوند، تعطیلی عمومی اعلام کرد و ۱۰ روز کشور را به عزای شخصی نشاند که تا سال ۱۳۷۱ قطعا فوت کرده بود.»

ایام فاطمیه چه روزهایی است؟ 

سوگواری برای دختر پیامبر اسلام، در ایران، آیین تازه‌ای نیست. سال‌ها است که در دو مقطع به فاصله بیست روز از یکدیگر آیین سوگواری برگزار می‌شود. 

درباره تاریخ دقیق درگذشت فاطمه، اختلاف نظر وجود داشته است. برخی از جمله آیت‌الله خمینی به نقل از امامان شیعه آن را مصادف با ۷۵ روز پس از وفات پیامبر اسلام یعنی روز ۱۳ جمادی الاول و برخی آن را مصادف با ۹۵ روز پس از رحلت پیامبر اسلام یعنی ۳ جمادی الثانی می‌دانستند. 

به همین خاطر پیش‌تر از «فاطمیه اول» و «فاطمیه دوم» یاد می‌شد تا اینکه در سال ۱۳۷۸ رسما روز ۳ جمادی‌الثانی با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی به ریاست محمد خاتمی تعطیل رسمی اعلام و از سال ۱۳۷۹ اجرایی شد. به این ترتیب از آن سال به بعد مراسم سوگواری از روز ۱۳ جمادی الاول شروع و تا روزهای پس از سوم جمادی الثانی ادامه داشت و بر آن نام «ایام فاطمیه» گذاشتند.

ویکی شیعه این تاریخچه را تایید می‌کند: 

«به جهت شهرت سیزده جمادی‌الاول و سوم جمادی‌الثانی به عنوان تاریخ شهادت حضرت فاطمه، ایام فاطمیه به فاطمیه اول و فاطمیه دوم نامگذاری شده است. روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم جمادی‌الاول فاطمیه اول و روزهای سوم، چهارم و پنجم جمادی‌الثانی فاطمیه دوم نامیده شده است. البته برخی از دهم تا بیستم جمادی‌الاول را فاطمیه اول و از یکم تا دهم جمادی‌الثانی را فاطمیه دوم می‌دانند.»

آیا برگزاری مراسم سوگواری در ایام فاطمیه از زمان خاتمی رواج پیدا کرده است؟ 

خیر. برگزاری مراسم سوگواری دختر پیامبر اسلام سابقه‌ای طولانی دارد، اما آنچه در زمان ریاست جمهوری خاتمی رخ داده، تعیین روز سوم جمادی‌الثانی به عنوان روز تعطیل است. 

بر اساس مصوبه جلسه ۴۵۰ شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۹۸ برای اولین بار یک روز به عنوان «شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها (۱۱-هـ-ق)» به عنوان یک روز تعطیل به مناسبت‌های رسمی بعد از سال ۱۳۷۹ اضافه می‌شود. 

تا پیش از این هم، عین این عبارت در مناسبت رسمی تقویم‌ سالانه وجود داشت با این تفاوت که هیچ کدام از این مناسبت‌ها تعطیل نبودند. 

ماجرای تغییر واژه «وفات» به «شهادت» چیست؟ 

طرح شبه نسبت به وفات یا شهادت دختر پیامبر اسلام و اینکه تا پیش از سال ۱۳۷۱ در تقویم‌ها از روز وفات و از آن سال به بعد به عنوان روز شهادت یاد شده، موضوع جدیدی نیست و پیشتر رسانه‌ها در ایران به این مساله پرداخته‌اند.

«پرسمان دانشگاهیان» در سال ۱۳۹۵ در مقاله‌ای با عنوان «چرا در سال‌های قبل در تقویم به جای واژه «شهادت» از واژه «رحلت» استفاده می‌شد؟» به این مساله پرداخته و نوشته: «در تقویم کنونی نیز نقص‌هایی است که به مرور زمان این نقص‌ها انشاء‌الله برطرف می‌گردد، همانطور که در گذشته نقص‌هایی بود که با توجه و درایت مسئولین امر این مشکل برطرف شده است، قضیه درج شهادت به جای وفات حضرت زهرا سلام الله علیها هم از همین قبیل است.»

آنچه روشن است اینکه در سال‌های اولیه انقلاب اسلامی از «وفات حضرت زهرا» یاد می‌شده ولی بعدها این روز به روز شهادت تغییر یافته است. اگر به پورتال آیت‌الله خمینی هم مراجعه شود، روشن است که از روز وفات استفاده کرده است:

آیت‌الله خمینی در ابتدای یک سخنرانی خود نیز به طور همزمان از هر دو واژه «وفات» و «شهادت» استفاده می‌کند: 

«من هم وفات و شهادت بانوی بزرگ اسلام را بر همه مسلمین و بر شما برادران عزیز ارتشی، سپاهی و بسیج و بر حضرت بقیه الله- ارواحنا فداء- تسلیت عرض می‌کنم.»

استفاده از عنوان وفات به جای شهادت در سال‌های اولیه انقلاب می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. ممکن است اقدامی برای جلوگیری از اختلاف مذهبی بوده باشد، چرا‌که اهل تسنن قائل به کشته شدن دختر پیامبر اسلام نیستند و معتقدند او به مرگ طبیعی از این دنیا رفته است. 

نقش خاتمی در این میان چه بوده است؟ 

محمد خاتمی در زمان تصویب تعطیلی رسمی روز سوم جمادی‌الثانی در مقام رئیس‌جمهوری رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز بوده است. بنابراین این تصمیم در شورایی به تصویب رسیده که خاتمی ریاست آن را بر عهده داشته است، اما تغییر عبارت «وفات» و «شهادت» در تقویم رسمی، سال‌ها پیش از ریاست‌جمهوری خاتمی انجام شده است. 

اما صرف‌نظر از مسئولیت حقوقی، روایت‌های هم از نقش شخصی خاتمی در این میان مطرح شده است. یکی از این روایت‌ها گفت‌وگوی حسین دهباشی با محمدعلی ابطحی است. 

 

?t=7064

ابطحی در گفت‌وگوی با دهباشی ماجرا را چنین تعریف می‌کند:

«منزل آقای وحید [خراسانی] بودیم، آقای وحید دست آقای خاتمی را گرفت برد توی اتاقی آن ور وقتی بیرون آمدند چشمان هر دو اشک داشت و فردا آقای خاتمی مصوبه [تعطیل شدن یکی از روزهای فاطمیه] را به هیات دولت برد…»

 خبرگزاری فارس روز ۵ اردیبهشت ۱۳۹۱ در خبری با عنوان «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهر» به نقل از روزنامه شرق روایت مشابهی تعریف می‌کند و می‌نویسد: 

«ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) از آن دسته حرکت‌های سنجیده و تاثیرگذاری بود که در دولت سید محمد خاتمی و در هماهنگی با خواست مراجع عظام به نتیجه رسید و فاطمیه بیش از پیش در کانون توجه پژوهش‌ها و فعالیت‌های فرهنگی قرار گرفت. سال ۱۳۷۹ آقای خاتمی برای دیدار با مراجع عظام و علمای اعلام سفری به قم رفته بودند. در جریان دیدار ایشان با حضرت آیت‌الله وحید خراسانی که علاقه خاصی هم بین این دو بزرگوار وجود دارد، آقای وحید چند دقیقه‌ای ایشان را به اندرونی بیت خود دعوت کردند. زمانی که بیرون آمدند هردو، چهره‌ای محزون و چشمانی اشک‌بار داشتند! بعدها معلوم شد این مرجع عالیقدر از ایشان خواسته بود که این روز را تعطیل رسمی اعلام نماید و آقای خاتمی هم با خلوص نیت و تدبیر تمام مقدمات کار را فراهم کرده و مراحل حقوقی و قانونی کار را به انجام رساندند.» 

جمع بندی

ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی با این عنوان منتشر شده است: که «مبدع فاطمیه محمد خاتمی است». 

منظور از فاطمیه برگزاری مراسم سوگواری درگذشت دختر پیامبر اسلام است که سابقه‌ای نسبتا طولانی دارد، در مناسبت‌های تقویم رسمی نیز از سال‌ها پیش از خاتمی دو روز (به دلیل اختلاف روایت‌) با مناسبت «شهادت حضرت فاطمه زهرا» وجود داشته است، اما آنچه در زمان خاتمی رخ داده تعیین یکی از این دو روز به عنوان تعطیل رسمی است. 

در مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۷۸ روز سوم جمادی‌الثانی در تقویم رسمی به عنوان «روز تعطیل» اعلام شده است. در زمان تصویب این مصوبه خاتمی رئیس‌ شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده است، اما صرف نظر از مسئولیت حقوقی روایت‌هایی هم درباره نقش شخص او در تعطیل شدن این روز وجود دارد، از جمله روایت محمدعلی ابطحی رئیس دفتر او در زمان ریاست جمهوری که می‌گوید خاتمی بلافاصله بعد از درخواست حسین وحید خراسانی (از مراجع تقلید) شخصا این مساله را پیگیری کرده‌است. 

تعطیل شدن این روز احتمال در پررنگ شدن آن در مناسبات اجتماعی و سیاسی ایران نقش مهمی دارد. می‌توان نشانه‌های تغییر سبک و رونق نسبی این مراسم را بعد از دهه ۱۳۸۰ به وضوح مشاهده کرد. 

با این اوصاف «فکت نامه» ضمن تاکید به اینکه این گزاره که فاطمیه ابداع یا اختراع سال‌های اخیر نیست، به این گزاره که «فاطمیه در دوران خاتمی شروع شد» نشان «نیمه‌درست» می‌دهد.