آیا رشد جمعیت ۰/۶ درصد شده و به زودی به صفر می‌رسد؟

محمد اسماعیل اکبری مشاور وزیر بهداشت، روز ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ در گفت‌‌وگو با خبرگزاری ایسنا گفته است: 

«اکنون میزان باروری کلی در کشور ما حدود ۱/۶ شده است. یعنی حتما جمعیت افولی است. رشد جمعیت شش دهم است و به زودی به صفر می‌رسد».

گفته آقای اکبری سه بخش دارد. در بخش اول این گزاره مطرح شده که آیا «میزان باروری کلی» به ۱/۶ رسیده است. در بخش دوم این ادعا مطرح شده که آیا این نرخ باروری به معنی «جمعیت افولی» است و بخش سوم مدعی است «رشد جمعیت ۰/۶ درصد شده و به زودی به صفر می‌رسد».

یکی یکی، صحت و سقم این سه گزاره را بررسی می‌کنیم. 

آیا میزان باروری کلی در کشور به ۱/۶ رسیده؟ 

نمی‌دانیم. بر اساس آخرین گزارش منتشر شده مرکز آمار ایران که روز ۳۱ تیر ۱۳۹۹ منتشر شده میزان باروری کلی در سال ۱۳۹۸ برای کل جمعیت ۱/۸ فرزند و برای جمعیت ایرانی ۱/۷ فرزند محاسبه شده است. 

تصویر برگرفته از گزارش مرکز آمار ایران

آمار سال ۱۳۹۹ تا لحظه انتشار این گزارش (۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰) نه از سوی مرکز آمار و نه از سوی سازمان ثبت احوال منتشر نشده است. ما نمی‌دانیم این عدد ۱/۶ دقیقا از کجا آمده است و نمی‌توانیم درستی و نادرستی آن را به طور مستقل تایید کنیم. 

طبق تعریف مرکز آمار نرخ یا میزان باروری کل تعداد فرزندانی است که یک زن در فاصله سنی ۱۵ تا ۴۹ سالگی به دنیا می‌آورد. 

آیا آمار باروری تغییر خاصی نسبت به سال‌های گذشته کرده است؟

خیر. اگر آمار قطعی سال ۹۸، یعنی میزان باروری کل ۱/۸ فرزند را در نظر بگیریم باید بگوییم نرخ باروری در ۲۰ سال گذشته در دوره‌های از این کمتر از بوده است. به عنوان نمونه مرکز آمار ایران میزان باروری کل را در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ برابر ۱/۷۹ فرزند محاسبه کرده یا در در دوره ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ این میزان برابر ۱/۸۱ فرزند به ازای هر زن بوده است. 

این مقایسه نشان می‌هد حتی اگر میزان باروری ۱/۶ فرضا درست هم باشد، باز هم تغییر قابل توجهی به نسبت وضعیت ۲۰ سال گذشته رخ نداده است. 

آیا میزان باروری ۱/۸ یا ۱/۶ به معنی افول جمعیت است؟ 

بله اما به این معنی نیست که این اتفاق در مدت کوتاهی رخ خواهد داد. گفته می‌شود اگر نرخ باروری در کشوری به زیر ۲/۱ برسد آن کشور سرانجام روزی با کاهش جمعیت مواجه خواهد شد. 

البته نرخ باروری تنها متغیر موثر بر کاهش یا افزایش جمعیت نیست، بلکه نرخ مرگ و میر و همین طور مهاجرت دیگر عوامل موثر در کاهش یا افزایش جمعیت است. 

مثلا ممکن است حتی در زمان بالا بودن نرخ باروری به دلیل آمار بالای مرگ و میر یا مهاجرت در یک کشور جمعیت روند کاهشی پیدا کند یا برعکس. 

آیا رشد جمعیت ایران ۰/۶ درصد رسیده است؟ 

خیر. این عدد نه منبع مشخصی دارد و نه می‌تواند عدد درستی باشد. پیش‌تر نیز برخی افراد رسانه‌ها اعداد و مشابهی را مطرح کرده‌اند، از جمله خبرگزاری تسنیم در تاریخ ۱۷ فروردین ۱۴۰۰ آمار مشابهی را به نقل از صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت منتشر کرده بود. 

معلوم نیست روش محاسبه این رقم چیست، اما مشخصا با برآوردهای مرکز آمار -که روش محاسبه و داده‌های آن به طور عمومی در دسترس است- همخوانی ندارد. 

کافی است به جدول شماره ۳-۱۱ منتشر شده در صفحه ۹۸ گزارش مرکز آمار با عنوان «بررسی روند تغييرات ساختار و تركيب جمعيت كشور و آينده آن تا افق ۱۴۳۰» نگاه کنیم تا متوجه شویم حتی اگر میزان باروری از ۱/۶ فرزند هم کمتر (معادل ۱/۵ فرزند به ازای هر زن) شود، دست کم ۱۰ سال طول می‌کشد تا نرخ رشد جمعیت به حدود ۰/۶ درصد برسد. 

تصویر جدول ۳-۱۱ صفحه ۹۸ گزارش مرکز آمار ایران

آیا رشد جمعیت ایران به زودی به صفر می‌رسد؟

جواب این سوال بستگی به این دارد که منظورمان از «به‌زودی» چه باشد. بر اساس فکت‌ها اگر نرخ باروری ۱/۵ فرزند باشد دستکم ۳۰ سال طول می‌کشد تا ایران به قله جمعیتی ۹۵ میلیون نفر برسد. پس از آن طبق پیش‌بینی‌ها نرخ رشد جمعیت صفر و منفی خواهد شد و جمعیت ایران روند کاهشی پیدا خواهد کرد. 

ما پیش از این نیز در فکت‌نامه، گفته‌ای را از محمداسماعیل اکبری، بررسی کرده بودیم. او ادعا کرده بود «ایران در ۲۰ تا ۳۰ سال آینده جزو ۴ کشور پیر دنیا خواهد شد.» فکت‌نامه به این ادعای او نشان شاخ‌دار داده بود. 

جمع‌بندی

محمد اسماعیل اکبری، مشاور وزیر بهداشت مدعی است نرخ باروری در ایران به ۱/۶ فرزند به ازای هر زن رسیده و نرخ رشد جمعیت به ۰/۶ درصد کاهش پیدا کرده و به زودی به صفر می‌رسد.

ما نمی‌دانیم این اعداد و ارقام از کجا آمده‌اند. 

اولا، طبق آخرین گزارش مرکز آمار، میزان باروری کلی در سال‌ ۱۳۹۸ برابر ۱/۸ فرزند به ازای هر زن بوده است. آمار سال ۹۹ هنوز از سوی مرکز آمار و سازمان ثبت احوال منتشر نشده است و ما نمی‌توانیم صحت عدد ۱/۶ را به طور مستقل تایید کنیم. 

دوم، نرخ رشد جمعیت در سال گذشته هنوز مشخص نیست، اما با استناد به برآوردهای معتبر و فکت‌های جمعیتی می‌توان با اطمینان نسبی گفت که عدد اعلام شده برای نرخ رشد جمعیت، یعنی ۰/۶ درصد بی‌اساس و نادرست است. 

برآوردها نشان می‌هد حتی اگر نرخ باروری از آنچه گفته شده کمتر شود و تا ۱/۵ فرزند به ازای هر زن پایین بیاید، دست کم ۱۰ سال طول می‌کشد تا نرخ رشد جمعیت به زیر ۰/۶ درصد سقوط کند. اگر این وضعیت برقرار باشد تا ۳۰ سال آینده نرخ رشد جمعیتی ایران بالای صفر خواهد بود، یعنی روند افزایش جمعیت ایران دست کم تا ۱۴۳۰ ادامه خواهد داشت. 

اینها البته حساب و کتاب برآوردهای جمعیتی است که با تحلیل و محاسبه داده‌ها انجام می‌شوند. نرخ رشد جمعیت بر اساس سه مولفه، زاد و ولد، مرگ و میر و مهاجرت، در دوره‌های پنج‌ساله سرشماری تعیین می‌شود. تغییر در هر کدام از این مولفه‌ها می‌تواند باعث تغییر روند افزایش یا کاهش جمعیت شود. مثلا ممکن است در زمان بالا بودن نرخ باروری به دلیل بالا رفتن آمار مرگ و میر یا مهاجرت در یک کشور جمعیت روند کاهشی پیدا کند یا برعکس. 

با این اوصاف فکت‌نامه این گفته محمد اسماعیل اکبری، مشاور وزیر بهداشت را که «نرخ باروری در ایران به ۱/۶ فرزند به ازای هر زن رسیده و رشد جمعیت ۰/۶ درصد شده و به زودی به صفر می‌رسد» بی‌اساس می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.