آیا آمار تولید تریاک در افغانستان بعد از حمله آمریکا ۵۰ برابر شده است؟

اسکندر مومنی، دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر، روز ۱۸ اسفند ۱۳۹۹ در نشست تخصصی اقدامات و دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در عرصه همکاری‌های بین‌المللی مبارزه با مواد مخدر مدعی شد: «تولید و کشت مواد مخدر در افغانستان، در دو دهه گذشته، ۵۰ برابر رشد داشته است.» 

او در سخنانی اظهار داشت: 

«متاسفانه شاهد افزایش روند تولید، قاچاق و مصرف مواد مخدر در دنیا هستیم به گونه‌ای که در ۱۰ سال اخیر در مجموعه دنیا مصرف و تولید مواد مخدر رشد دو برابری داشته است و نشان می‌دهد که مبارزه جهانی ناکافی بوده است. در منطقه ما نیز در کشور افغانستان شاهد افزایش فزاینده تولید مواد مخدر سنتی و صنعتی هستیم که در دو دهه اخیر با حضور اشغالگران در افغانستان رشد حیرت‌آوری داشته است و قریب به ۵۰ برابر تولید و کشت مواد مخدر را در افغانستان شاهدیم.»

چند ماه پیش از این نیز مجید کریمی، رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر اظهار نظر مشابهی داشته و در گفت‌وگویی با خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) به تاریخ ۲۵ شهریور ۹۹ گفته بود: «نقش غربی‌ها در مبارزه با مواد مخدر چیست و چرا با حضور ۱۹ ساله آنها در افغانستان تولید مواد مخدر ۵۰ برابر افزایش یافته است؟»

آمار تولید مواد مخدر در افغانستان طی ۲۰ سال گذشته چقدر است؟

برای پاسخ دادن به این سوال به سراغ اطلاعات موجود در گزارش‌های سالانه دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل متحد رفتیم. 

آخرین گزارش منتشر شده در این سازمان بین‌المللی مربوط به سال ۲۰۲۰ است. در نموداری که در صفحه دهم این گزارش درج شده میزان تولید تریاک در کل جهان و افغانستان (سبز پررنگ) طی سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۹ در دست است. 

آن طور که در نمودار پیدا است، به جز یک سال، در بقیه سال‌ها میزان تولید تریاک در افغانستان بین از ۳ تا ۹ هزار تن در سال و سطح اراضی زیر کشت خشخاش بین ۱۰۰ هزار تا ۳۲۸ هزار هکتار بوده است. 

بیشترین میزان تولید تریاک در افغانستان در سال ۲۰۱۷ با رکود ۹هزار تن و سطح زیر کشت ۳۲۸ هزار گزارش شده است. کمترین آمار هم مربوط به سال ۲۰۰۱ است. در این سال، طبق گزارش سال ۲۰۰۱ دفتر مواد مخدر سازمان ملل میزان تولید تریاک تنها ۱۸۵ تن و سطح زیر کشت ۷۶۰۰ هکتار بوده است. 

با این حساب اگر عدد ۹هزار تن را به ۱۸۵ تن تقسیم کنیم به عددی نزدیک به ۵۰ می‌رسیم. یعنی حجم تریاک افغانستان در سال ۲۰۱۷ دقیقا ۴۹ برابر و سطح زیر کشت خشخاش ۴۳ برابر سال ۲۰۰۱ است، اما آیا این به معنی این است که میزان تولید مواد مخدر در افغانستان بعد از حمله نظامی آمریکا و هم‌پیمانان ۵۰ برابر شده است؟ برای پاسخ به این سوال باید اول ببینیم در سال ۲۰۰۱ دقیقا چه اتفاقی افتاده است؟ 

در سال ۲۰۰۱ دقیقا چه اتفاقی افتاده است؟ 

سال ۲۰۰۱ در تاریخچه تولید تریاک در افغانستان یک مورد خاص و استثنایی است. چنانکه در نمودار پیدا چه پیش و چه پس از آن میزان تولید مواد مخدر در افغانستان چند ده برابر است. 

اما دلیل این اتفاق چیست؟ پاسخ این سوال در گزارش سال ۲۰۰۱ دفتر مواد مخدر سازمان ملل آمده است. طالبان در ژوئیه سال ۲۰۰۰ کشت خشخاش را در افغانستان ممنوع کرد. بنابراین فرایند کشت خشخاش که از پاییز ۲۰۰۰ در این کشور ممنوع و عملا تولید تریاک از آغاز سال ۲۰۰۱ متوقف شد. 

این فرایند دست کم تا پاییز سال بعد و حمله نظامی آمریکا و ائتلاف بین‌المللی به افغانستان ادامه داشت. فرمان حمله روز ۷ اکتبر ۲۰۰۱ (۱۵ مهر ۱۳۸۰) صادر شد. حدود یک ماه  بعد یعنی نوامبر ۲۰۰۱ طالبان سقوط کرد. 

افغانستان چه زمانی تبدیل به بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان شد؟ 

بعد از سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸ خورشیدی) افغانستان همواره بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان بوده است. موسسه مطالعات راهبردی شرق در مقاله‌ای در سال ۱۳۹۶با عنوان «بررسی سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر آمریکا در افغانستان» می‌نویسد: «تولید تریاک افغانستان بین سال‌های ۱۹۷۹ و ۲۰۰۲ بیش از ۱۵ برابر رشد داشته است. افغانستان به بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان تبدیل شد و تقریباً سه‌چهارم تولید جهانی تریاک را انجام می‌دهد.» 

آیا تولید و مصرف مواد مخدر در دنیا در ۱۰ سال اخیر دو برابر شده است؟

آقای مومنی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفته «مصرف و تولید مواد مخدر در ۱۰ سال گذشته ۲برابر شده است». در گزارش ۲۰۲۰ دفتر کنترل مواد مخدر و جرایم سازمان ملل آمده که تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در سال ۲۰۰۹ معادل ۲۱۰ میلیون تن برابر با ۴.۸ درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله جهان، برآورد شده بود که این رقم در سال ۲۰۱۸ به ۲۶۹ میلیون تن معادل ۵.۳ درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله جهان، افزایش یافته است. میزان افزایش حدود ۲۵ درصد بوده است. روند کشت و تولید انواع مواد مخدر در ده سال گذشته متغیر بوده و در مجموع روند رو به رشد داشته ولی این افزایش کمتر از دو برابر بوده است. 

جمع‌بندی

اسکندر مومنی، دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر مدعی شد: «تولید و کشت مواد مخدر در افغانستان، در دو دهه گذشته، ۵۰ برابر رشد داشته است»‌. 

این گفته گمراه‌کننده و مصداق مصادره به مطلوبِ آمار است. به این معنی که دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر با استناد به یک تکه خاص از یک مجموعه فکت‌، تلاش کرده تا به نتیجه دلخواه خود برسد. 

بله، اگر سقف آمار تولید تریاک افغانستان در ۲۰۱۷ را به میزان تولید سال ۲۰۰۱ تقسیم کنیم به عدد ۴۹ می‌رسیم که نزدیک به ادعای آقای مومنی است. اما این همه واقعیت نیست.

واقعیت این است که طبق گزارش‌های دفتر مواد مخدر سازمان ملل متحد، از سال ۱۹۹۸ تا امروز به جز یک سال خاص و استثنایی (۲۰۰۱) همواره میزان تولید تریاک در افغانستان بیش از ۳ هزار تن در سال بوده است. 

آمار تولید تریاک افغانستان در سال ۲۰۰۱ تنها ۱۸۵ تن است که در مقایسه با میانگین تولید چند هزار تنی در سال‌های قبل تقریبا هیچ است. در این سال طالبان کشت خشخاش را در افغانستان ممنوع کرده بود. به دنبال این ممنوعیت تولید تریاک افغانستان در این سال تقریبا متوقف شد و این وضعیت تا زمان سقوط طالبان در اواسط پاییز ۲۰۰۱ ادامه داشت. 

آنچه بعد از سقوط طالبان رخ داد ارتباطی با حمله نظامی کشورهای غربی به افغانستان یا به قول آقای مومنی «حضور اشغال‌گران» ندارد، در واقع بعد از سقوط طالبان آمار تولید تریاک جهش آنچنانی نداشت، بلکه به روال عادی و طبیعی که از قدیم در جریان بود بازگشت. 

بنابراین فکت‌نامه، به این گفته دبیر ستاد مواد مخدر که «تولید و کشت مواد مخدر در افغانستان، در دو دهه گذشته، ۵۰ برابر رشد داشته است»‌ نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.