آنچه از توافق ۲۵ ساله ایران و چین می‌دانیم
محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهوری سابق ایران و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام روز شنبه هفتم تیر ۱۳۹۹ در یک سخنرانی در استان گیلان مدعی شد: «دولت ایران مخفیانه در حال امضای قراردادی ۲۵ ساله با یک دولت خارجی است.» او گفت: «هر قراردادی که مخفیانه و بدون درنظر گرفتن خواست و اراده ملت ایران با طرف‌های خارجی منعقد شود و برخلاف منافع کشور و ملت باشد، معتبر نیست و ملت ایران آن را به رسمیت نخواهد شناخت.» به گفته احمدی‌نژاد، نه نمایندگان مجلس و نه هیچ‌کس دیگر از جزئیات این قرارداد خبری ندارند. احمدی‌نژاد خطاب به دولت گفت: «مگر شما مالک کشور هستید که بدون اطلاع ملت و از کیسه ملت به دیگران می‌بخشید.»
اظهارات محمود احمدی‌نژاد سوالات زیادی را ایجاد کرد، سوالاتی که پاسخ به بسیاری از آنها نیازمند دسترسی به فکت‌هایی است که موجود نیست، اما برخی از پاسخ‌ها را می‌توان در مطالب عمومی منتشر شده یافت و تصویری روشن‌تر ارائه کرد. «فکت‌نامه» در این گزارش می‌کوشد همه آنچه را که در خصوص این قرارداد ۲۵ ساله با یک دولت خارجی در دسترس عموم است، منتشر کند.
محمود احمدی‌نژاد از چه قراردادی سخن می‌گوید؟
پیش از اظهارات محمود احمدی‌نژاد، رسانه‌ها از تصویب پیش‌نویس توافقنامه‌ای بین ایران و چین در هیات دولت خبر داده بودند. خبرگزاری تابناک روز ۳ تیر ۱۳۹۹ در این خصوص نوشته بود: «هیات دولت روز دوشنبه به ریاست حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیش‌نویس نهایی برنامه ۲۵ ساله همکاری‌های جامع ایران و چین را بررسی و تایید کرد. در این نشست به وزارت خارجه ماموریت داده شد که طی مذاکرات نهایی با طرف چینی، بر اساس منافع متقابل بلندمدت، این برنامه را به امضای طرفین برساند.»
برای اولین بار صحبت از توافق ۲۵ ساله کی مطرح شده است؟
آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران پنج سال پیش در دیدار با شی جین پینگ، رئیس‌جمهوری خلق چین از «توافق ایران و چین برای روابط استراتژیک ۲۵ ساله» صحبت کرده بود. این دیدار ۱۱ روز پیش از توافق هسته‌ای ایران و ۱+۵ در تاریخ ۱۱ تیر برگزار شده بود. آیت‌الله خامنه‌ای در این دیدار گفته بود:
«دولت و ملت ایران همواره به دنبال گسترش روابط با کشورهای مستقل و قابل اطمینان همچون چین بوده و هستند و بر همین اساس، توافق رؤسای جمهوری ایران و چین برای یک روابط استراتژیک ۲۵ ساله، کاملاً درست و حکمت‌آمیز است... جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گاه همکاری‌های چین در دوران تحریم را فراموش نخواهد کرد... [سیاست‌های سلطه‌گرانه‌ی برخی کشورها به‌ویژه آمریکا و همکاری غیرصادقانه آنها با کشورهای دیگر] موجب شده است که کشورهای مستقل، به‌دنبال همکاری‌های بیشتر با یکدیگر باشند و توافق ایران و چین برای روابط استراتژیک ۲۵ ساله در همین چارچوب است که باید با پیگیری جدی دو طرف، توافق‌ها حتماً به مرحله‌ی عملیاتی برسند.»
آیا متنی رسمی از توافق جامع ایران و چین منتشر شده است؟
سند توافقنامه جامع روابط استراتژیک ۲۵ ساله ایران- چین منتشر نشده است. اما متن توافقنامه جامع مشترک همکاری‌های استراتژیک ایران و چین ۴ سال و نیم قبل به زبان انگلیسی در وبسایت رسمی رئیس‌جمهوی ایران منتشر شده است. تاریخ انتشار این متن ۲۳ ژانویه ۲۰۱۶ (سوم بهمن ۱۳۹۴)، حدود ۶ ما پس از سفر رئیس‌جمهوری چین به ایران است. در این متن اعداد و ارقام و جزئیاتی از این توافق ذکر نشده و صرفا به کلیات بسنده شده است. زمینه کلیات این توافق در متن منتشر شده «سیاسی»، «همکاری اجرایی»، «انسانی و فرهنگی»، «قضایی، امنیتی و دفاعی» و «منطقه‌ای و بین‌المللی» اعلام شده است. در آن گفته شده دو طرف درباره تدوین نهایی سند توافق جامع ۲۵ ساله بحث و تبادل نظر خواهند کرد.
شی جین پینگ، رئیس‌جمهوری خلق چین در جریان سفر پنج سال پیش به ایران و دیدار با رهبر جمهوری اسلامی ایران گفته بود:
«اقتصاد چین و ایران مکمل یکدیگر هستند و در این سفر در خصوص برنامه ریزی برای همکاری استراتژیک ۲۵ ساله به توافق رسیده‌ایم و آماده گسترش و تعمیق همکاری‌ها در بخش‌های فرهنگی، آموزشی، فناوری، نظامی و امنیتی در سطح شرکای راهبردی هستیم و ایجاد سازوکاری برای افزایش همکاری‌های امنیتی در مواجهه با تروریسم را ضروری می‌دانیم.»
آیا جزئیات تازه‌ای از این سند در دست است؟
هنوز نه. به گفته حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران پیش‌نویس نهایی برنامه ۲۵ساله همکاری‌های جامع ایران و چین در جلسه روز اول ۱۳۹۹ هیات دولت تایید شده است. در فهرست مصوبات هیات دولت در سایت رسمی کابینه اثری از مصوبه‌ای با این مضمون به چشم نمی‌خورد.
اما متن صحبت‌های حسن روحانی رئیس‌جمهوری ایران، این جلسه در رسانه‌های ایران منتشر شده است:
«این همکاری، زمینه‌ای برای مشارکت ایران و چین در پروژه‌های اساسی و زیرساخت‌های توسعه‌ای از جمله طرح بزرگ کمربند ـ راه است و فرصتی برای جلب سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف اقتصادی از جمله صنعت، گردشگری، فناوری اطلاعات و ارتباطات خواهد بود. گسترش همکاری دو طرف در حوزه انرژی و سرمایه‌گذاری مشترک در توسعه مناطق آزاد برای ارتقای نقش این مناطق در تولید و تجارت بین‌المللی از فواید این توافقنامه است.»
آیا قرارداد اجرایی میان طرفین به امضاء رسیده است؟
ظاهرا هنوز متنی به عنوان سند نهایی امضا نشده، اما برخی رسانه‌ها جزئیاتی درباره برخی بندهای آن منتشر کرده‌اند که پیش‌تر از سوی منابع ایرانی رد شده است.
نشریه پترولیوم اکونومیست در تاریخ ۳ سپتامبر ۲۰۱۹ (۱۲ شهریور ۱۳۹۸) در گزارشی به انتشار جزئیاتی از توافقنامه ۲۵ ساله همکاری‌های جامع ایران-چین پرداخته و مدعی شده که طی این توافقنامه چین ۲۸۰ میلیارد دلار در صنعت نفت و گاز ایران و ۱۲۰ میلیارد دلار در صنعت حمل و نقل ایران سرمایه‌گذاری می‌کند. در مقابل شرکت‌های چینی اولویت اول اجرای پروژه‌ها هستند و ۵۰۰۰ سرباز چینی برای تامین امنیت پروژه‌ها به ایران اعزام می‌شوند.
یک ماه بعد محمد جواد ظریف، حدود یک ماه بعد «گزارش برخی رسانه‌ها درباره توافق راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین و امتیازهای ویژه کشورمان برای این توافق» را رد کرد و گفت:
«صرفا پیشنهادی از سوی ایران برای روابط ۲۵ ساله مطرح شده است. در اصل، توافقی در کار نیست که بندهایی داشته باشد. یک پیشنهاد برای برنامه‌ای ۲۵ساله است که تازه باید بنشینیم و شروع به نوشتن توافق کنیم.»
آیا اطلاعاتی درباره بخش‌های اقتصادی این توافقنامه وجود دارد؟
مجیدرضا حریری رئیس اتاق مشترک ایران و چین روز ۹ تیر ۱۳۹۹ در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم گفته است: «هنوز قرارداد مشخصی در حوزه‌های اقتصادی میان دو کشور منعقد نشده است.» به گفته حریری سال گذشته برآوردهای اولیه وزارت امور خارجه کشورمان به صورت پیش‌نویس در سفر آقای ظریف به چین، به مقامات این کشور ارائه شد؛ پیش‌نویس برای بار اول از طرف دولت چین دریافت و اصلاحات مدنظر آنها روی آن اعمال و مجدداً به دولت جمهوری اسلامی ارائه شد. رئیس اتاق مشترک ایران و چین تصریح کرده:
«مشخصا این دست پیش‌نویس‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی، امنیتی، نظامی و سیاسی می‌باشد که با توجه به حوزه تخصصی ما در اتاق بازرگانی تنها در بخش اقتصادی اطلاعاتی در اختیار بخش خصوصی قرار دارد.»
چرا عملیاتی شدن این سند همکاری به درازا کشیده است؟
بحث توافقنامه همکاری جامع ایران و چین تقریبا همزمان با توافق برجام مطرح شده است. دقیقا معلوم نیست نقش خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷ آیا تاثیری در این موافقتنامه داشته است. یا نه. تا پیش از خروج آمریکا از برجام ایران و چین نزدیک به ۳ سال فرصت داشتند تا سند همکاری ۲۵ ساله را نهایی کنند. اما به هر حال نمی‌توان تحریم‌های آمریکا را در همکاری اقتصادی ایران و چین، بی‌تاثیر دانست.
اما پس از اعمال تحریم‌های یک جانبه ایالات متحده شرکت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری چینی نیز از ایران خارج شدند. ۱۴ مهر ۱۳۹۸ ایران رسما اعلام کرد شرکت ملی نفت چین (سی‌ان‌پی‌سی) از طرح توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی کناره‌گیری کرده است. یک سال پیش‌تر شرکت چینی اعلام کرده بود به دلیل تحریم‌ها از سرمایه‌گذاری در پارس جنوبی منصرف شده است. پیش از آن توتال فرانسه نیز از کنسرسیوم ایرانی - فرانسوی - چینی فاز ۱۱ پارس جنوبی خارج شده بود.
با این همه پنج سال پیش، شی جین پینگ رئیس‌جمهوری خلق چین در دیدار با رهبر ایران بر این نکته تاکید کرده بود که «آمادگی داریم همان‌گونه که در زمان تحریم‌ها در کنار ایران بودیم، پس از برداشته شدن تحریم‌ها نیز همکاری‌های خود را در همه‌ی زمینه‌ها گسترش دهیم.»
آیا مجلس در جریان این توافقنامه است؟
نمایندگان مجلس یازدهم احتمالا در جریان این توافقنامه نباشند چراکه مدت زمان طولانی از تشکیل مجلس جدید نمی‌گذرد. مرتضی آقاتهرانی نماینده تهران و رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس نیز در این خصوص در توییتی نوشته: «برای کسب اطلاع از برنامه همکاری ۲۵ ساله ایران و چین، با رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی تماس گرفتم که فرمودند: وزیر خارجه برای ارائه توضیحاتی در این خصوص، یکشنبه (هفته آینده) مهمان آن کمیسیون است.»
برای کسب اطلاع از برنامه همکاری ۲۵ ساله ایران و چین، با رییس کمیسیون امنیت‌ملی‌وسیاست‌خارجی تماس گرفتم.
— مرتضی آقاتهرانی (@Maghatehrani) June 29, 2020
فرمودند: وزیر خارجه برای ارائه توضیحاتی در این خصوص، یکشنبه مهمان آن کمیسیون است.
مردم نگران نباشند. مجلس با دقت قراردادهای خارجی را بررسی خواهد کرد تا تجربه #برجام تکرار نشود.
آیا مجلس دهم در جریان این توافقنامه قرار نداشت؟
مرور اخبار نشان می‌دهد که حداقل علی لاریجانی رئیس مجلس دهم نه تنها در جریان این توافقنامه قرار داشته و دارد بلکه بخشی از مذاکرات را شخصا انجام داده است. جواد ظریف روز اول اسفند ۱۳۹۷ این خبر را توییت کرده و نوشته:
«آقای لاریجانی، رئیس شورای مجلس اسلامی را تا پکن همراهی کردم. صحبت‌هایی مهم با رئیس‌جمهور شی و رهبری چین بر سر شراکت استراتژیک گسترده میان دو کشور انجام شد. موضوع اصلی این صحبت‌ها، نقش ایران در ایجاد راه ابریشم جدید و همچنین تداوم همکاری‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی بود.»
Accompanied Speaker Larijani to Beijing for important talks with President Xi & Chinese leadership on Comprehensive Strategic Partnership between our nations. Topping agenda: #Iran's role in Belt & Road initiative as well as continued political, security & economic cooperation. pic.twitter.com/ELHszym4y5
— Javad Zarif (@JZarif) February 20, 2019
آیا امضای این توافقنامه نیاز به مصوبه مجلس دارد؟
اصل ۷۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی صراحت دارد: «عهدنامهها، مقاوله نامهها، قراردادها و موافقت نامههای بین المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.» اصل ۱۲۵ قانون اساسی نیز می‌گوید: «امضای عهدنامهها، و مقاوله‌‌نامه‌ها، موافقت نامهها و قراردادهای دولت ایران با سایر دولتها و همچنین امضای پیمانهای مربوط به اتحادیههای بین المللی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی با رئیس جمهور یا نماینده قانونی او است.» بنابراین این قرارداد پیش از امضاء باید به تصویب مجلس برسد. سفر علی لاریجانی رئیس مجلس وقت به چین و انجام مذاکره در خصوص این توافقنامه می‌تواند نشانهای برای تضمین تصویب این قانون در مجلس شورای اسلامی به طرف چینی بوده باشد.