طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان به ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد باز میگردد. این طرح در سال ۱۳۸۴ در کارگروه بررسی تامین آب استان سمنان تصویب و به هیات دولت رفت. در سال ۱۳۸۹ در هیات دولت تصویب و به وزارت نیرو ابلاغ شد. در سال ۱۳۹۱ وزارت نیرو این طرح را برای اجرا به شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران ارجاع داد.
تا آنجایی که ما گشتیم هیچ سند یا گزارش رسمی درباره این طرح پیدا نکردیم. در سایت سازمان حفاظت محیط زیست بخشی با عنوان «ارزیابی اثرات محیط زیستی» وجود دارد که ظاهرا در آن اطلاعات مربوط به «پروژههای تایید شده در دولت دوازدهم» و همین طور «پروژههای وارد شده در دولت دوازدهم» قابل دسترسی است، اما تا آنجا که ما امتحان کردیم هنوز چیزی در این قسمت از سایت بارگذاری نشده یا پس از بارگذاری برداشته شده است.
با این حساب تنها منبع موجود، استناد به منابع پراکنده و حرفها و گفتههایی است که از سوی مقامهای مرتبط با این طرح و کارشناسان مطرح شده است.
حجم آب انتقالی در طرح چقدر است؟
آن طور که گفته میشود حجم آب انتقالی ۲۰۰میلیون متر مکعب آب در سال است. با این حال ابوالفضل حسنبیگی نماینده دامغان در مجلس گفته است این مربوط به «فاز اول» طرح است. صحبتی از فازهای دیگر و حجم آب انتقالی در آنها نشده، اما نماینده دامغان معتقد است «مردم استان سمنان انتظار دارند سالانه یک میلیارد متر مکعب آب از دریای خزر به استان انجام شود.»
حجم آب دریای خزر چقدر است؟
بر اساس دادههای سایت Live Science حجم آب دریای خزر در حدود ۷۸ هزار و ۲۰۰ میلیارد متر مکعب تخمین زده میشود. مساحت دریا در حدود ۳۷۱ هزار کیلومتر مربع و میانگین عمق آب ۲۱۱ متر است.
پروین فرشچی معاون پیشین سازمان محیط زیست و سفیر ایران در فنلاند میگوید با انتقال آب خزر ظرف ۱۵ سال سطح تراز دریاچه ۱۵ سانتیمتر کم میشود. به گزارش رسانههای ایران خانم فرشچی ۱۱ اسفند ۱۳۹۷ به دلیل مخالفت با طرح انتقال آب خزر به سمنان از مقام معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست ایران برکنار شده بود.
به حساب و کتاب ریاضی طی ۱۵ سال ۳ میلیارد متر مکعب آب اضافی از دریای خزر برداشته میشود. این عدد حدود ۴هزارم درصد کل حجم آب دریا است که با فرض ثابت ماندن نسبت ورودی و خروجی آب، میزان کاهش تراز آب دریا حدود ۰.۸ سانتیمتر خواهد بود.
آب انتقال یافته کجا قرار است کجا مصرف شود؟
بر اساس گفتههایی که تا کنون مطرح شده از ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب برداشتی از دریای خزر قرار است ۵۰ میلیون متر مکعب آب برای مصرف آشامیدنی و ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب برای مصارف صنعتی استان سمنان استفاده شود.
مسیر انتقال آب کجا است؟
محمد رهبری، مجری پروژه طرح انتقال آب خزر به سمنان ۱۶ خرداد ۱۳۹۵ به روزنامه اعتماد گفته است: «طی پیشبینیهای صورت گرفته این طرح به صورت ۲ خط لوله به طول ۱۶۰ کیلومتر از سواحل دریای کاسپین (خزر) در مجاورت نیروگاه نکا آغاز شده و پس از عبور از شالیزارها و مناطق جنگلی در استان مازندران در مسیر خط لوله نکا-ری، امتداد و از منطقه دوآب وارد منطقه خطیرکوه در استان سمنان میشود؛ در نهایت با عبور از تونل چشمه روزبه در حوالی شهر شهمیرزاد به دو شاخه تبدیل میشود که یک خط لوله به سمت دامغان و شاهرود به طول ۱۷۲ کیلومتر و دیگری به سمت سمنان به طول ۱۳۲ کیلومتر کشیده خواهد شد.»
حجم تخریب جنگل چقدر خواهد بود؟
بر اساس گفتههای مجری پروژه، در صورت اجرای طرح در مسیر خط لوله نفت، تنها ۵۰ کیلومتر از ۱۸۰ کیلومتر را در محدوده جنگلی است که برای احداث خط لوله و خطوط برق رسانی و تاسیسات پروژه، ۲۳ هکتار (۲۳۰ هزار متر مربع) جنگل تراشی انجام خواهد شد.
این در حالی است که بر اساس محاسبات کامران نصیراحمدی، رئیس محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست استان مازندران، حجم تخریب جنگل بیش از این خواهد بود. او برآورد کرده ۱۰۰ هکتار جنگل برای اجرای این طرح از بین برود: «در قطعه اول این طرح که تا کیلومتر ۲۰ است و قطعه دوم که تا کیلومتر ۲۵ است باید یک جاده ۱۵ متری احداث شود که در این صورت تقریباً ۳۰ هکتار از اراضی کشاورزی تغییر کاربری خواهند داد، در قطعه سوم که کیلومتر ۵۰ تا ۷۰ است، ۲۰ هکتار جنگل از بین میرود، قطعه چهارم که از کیلومتر ۷۰ تا ۷۷ است ۲/۱ هکتار از جنگل نابود میشود، قطعه پنجم که کیلومتر ۷۷ تا ۸۸ است، ۴ هکتار جنگل از بین میرود و در قطعه ۶ حدود ۳ هکتار جنگل تخریب میشود و به طور کلی از ۱۸۰ کیلومتر این طرح ۱۴۰ کیلومتر آن در استان مازندران است که تقریبا ۱۰۰ هکتار جنگل از بین میرود.»
آیا مکان برداشت و تخلیه آب مشخص است؟
خیر. به گفته مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نیرو ۱۵۰۰ نقطه برداشت و تخلیه پیش بینی کرده ولی هنوز به تایید سازمان حفاظت محیط زیست نرسیده است.
همچنین به گفته مسعود فرزاد مدیر امور مهندسی انتقال آب خزر به سمنان شرکت آب و نیرو، «۱۰ نقطه برای تخلیه پساب در نظر گرفته شده که سازمان محیط زیست به ما مجوز داده و گفته که میتوانید پساب را در عمق ۳۰۰ متری دریا تخلیه کنید که برای این عمق باید ۶۰ کیلومتر در دریا پیش برویم یا اینکه آب را در مقصد تصفیه و نمکزدایی کنید که البته البته باید گفت که این دو خواسته شدنی نیست.»
بودجه پروژه چقدر است؟
گفته میشود هزینه اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان، ۹ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است. این طرح بناست در سال ۱۳۹۹ اجرایی شده و دستکم ۶ سال بهطول میانجامد. معاون استاندار سمنان سوم شهریور ۱۳۹۸ گفته است: «ابرپروژه انتقال آب از دریای خزر به فلات مرکزی به اعتباری بالغ بر ۱۵ هزار میلیارد تومان نیازمند است.»
مخالفان چه میگویند؟
۱- افزایش شوری آب دریای خزر و نابودی آبزیان
مخالفان معتقدند در اثر تصفیه آب دریا، ۵۰ درصد آبی که تصفیه میشود به آب شیرین و ۵۰ درصد به پساب تبدیل میشود. پساب تصفیه خانهها ۴ برابر معمول نمک دارد. تخلیه پسآبها در دریا، باعث افزایش درصد شوری آب شده و بسیاری از آبزیان را از بین میبرد. (شرکت مجری پروژه میگوید تصفیه آب را پایین ۵۰ درصد انجام میدهیم که شوری پساب بیش از دو برابر نشود.)
۲- انتقال آب محدود به ایران و سمنان نمیماند
مخالفان معتقدند در پی عملیاتی شدن پروژه انتقال آب خزر به سمنان، دیگر کشورهای همسایه خزر (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و روسیه) نیز طرحهای خود را عملیاتی و ویرانی خزر را رقم میزنند. در حال حاضر علاوه بر ایران، ترکمنستان نیز طرح انتقال آب خزر به قرگوبازکول و قزاقستان طرح انتقال آب خزر به دریاچه آرال را در دست بررسی دارد.
۳- انتقال آب به منظور توسعه صنعتی در بیابان مساوی است به نادیده گرفتن آمایش سرزمین
مخالفان معتقدند دولت به جای توسعه صنعتی در بیابان باید صنعت را به مناطقی ببرد که امکانات صنعتی در آنجا مهیاست نه آنکه به صنعتی کردن منطقه ای بپردازد که پتانسیل توسعه صنعتی ندارد.
۴- انتقال آب آخرین گزینه باید باشد
مخالفان معتقدند انتقال آب باید آخرین گزینه باشد حال آنکه در خصوص مساله آب سمنان، گزینههای دیگری مانند بهرهوری آب، مصرف بهینه آب، تغییر نوع کشت و … پیش از آن قابل بحث است.
نظر موافقان طرح چیست؟
۱- کشورهای همجوار شیرین سازی آب خزر را آغاز کرده اند
موافقان معتقدند کشور ترکمنستان در حال حاضر دو کارخانه اصلی شیرینسازی آب دریای کاسپین با فناوری اسمز معکوس در سواحل خود استقرار داده است که یکی از آنها با مصرف حدود ۷۰ هزار مترمکعب آب دریا، روزانه ۳۵ هزار مترمکعب آب شیرین تولید میکند. کارخانه دیگر روزانه ۵۰ هزار مترمکعب آب شیرین با مصرف ۱۰۰ هزار متر مکعب آب دریا تولید میکند.
همچنین کشور قزاقستان نیز برنامهریزی کرده تا در چند سال آینده یک کارخانه آب شیرینکن با ظرفیت ۱۲۵ هزار مترمکعب در روز در سواحل خود استقرار دهد.
موافقان معتقدند استفاده از آب دریا با تکنولوژی تصفیه سازی به منظور تامین منابع آبی امری مرسوم در دنیای امروز است.
۲- جلوگیری از بیابان زایی
موافقان معتقدند در صورت عدم تأمین آب در بسیاری از مناطق فلات مرکزی، با پدیده بیابانزایی در اثر تخریب آب بهصورت شور شدن یا از بینرفتن منابع آب مواجه خواهیم شد، بنابراین ضمن توجه به ضرورت انجام طرحهای مکانیابی دقیق، ارزیابی اثر محیط زیستی و نظارت مستقیم و دقیق و کارشناسی سازمان حفاظت محیط زیست، نباید از قافله بهرهبرداری از منبع آب دریای خزر تا زمانی که خطری خاصی وجود ندارد، غافل شد.
۳- مصارف معدنی
موافقان میگویند مصارف صنعتی پیش بینی شده در این طرح یعنی استفاده از آب برای توسعه صنعت استخراج معادن. آنها میگویند درست است که صنعت باید در جایی توسعه پیدا کند که ظرفیت آن وجود دارد ولی معادن قابل جابجایی نیستند بنابراین برای استخراج معادن این استان نیاز به توسعه صنعتی و توسعه صنعتی نیاز به آب دارد.
مخالفان چه کسانیاند؟
ترکیب مخالفان طرح انتقال آب خزر به سمنان را عمدتا فعالان محیط زیست و نمایندگان استانهای شمالی در مجلس تشکیل میدهند.
موافقان طرح چه کسانیاند؟
تا اینجای کار عمدتا کسانی که در دفاع از این طرح صحبت کردهاند مقامهای دولت (رئیس جمهور، وزارت نیرو، ریاست سازمان حفاظت از محیط زیست)، مقامات محلی و نمایندگان استان سمنان و طراحان و مجریان پروژه بودهاند.