محمدعلی جعفری
فرمانده پیشین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
بنابر اعلام بانک جهانی، درصد مردمی که قبل از انقلاب زیر خط فقر زندگی می کردند ٤٦ درصد بوده و در سال ٩٤ حدود ١٠ درصد بوده است که این کاهش ٣٦ درصدی افتخاری بزرگ برای نظام اسلامی است.
نادرست
بررسی آمار فرمانده سپاه از جمعیت زیر خط فقر قبل و بعد از انقلاب
سرلشکر محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران ایران، روز شنبه ۱۳ بهمن ۱۳۹۷ در مراسم افتتاح طرح‌های عمرانی گفته است:
بنابر اعلام بانک جهانی، درصد مردمی که قبل از انقلاب زیر خط فقر زندگی می کردند ٤٦ درصد بوده و در سال ٩٤ حدود ١٠ درصد بوده است که این کاهش ٣٦ درصدی افتخاری بزرگ برای نظام اسلامی است.
زمینه صحبت‌های فرمانده سپاه ارائه دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران در سالگرد چهل سالگی بوده است.
تعدادی از مخاطبان فکت‌نامه از ما خواسته‌اند صحت و اعتبار این آمار را بررسی کنیم.
تلاش کردیم با جست‌وجو در مرکز داده‌های بانک جهانی آمارهای فقر در ایران را جست‌وجو کنیم.
مرور آمارهای بانک جهانی
نه در مرکز داده‌ها و نه در آخرین گزارش فقر و برابری بانک جهانی نشانی از اعداد و ارقام گفته شده وجود ندارد. عملا در بانک داده‌ها هیچ اطلاعاتی درباره وضعیت فقر پیش از انقلاب وجود ندارد، در مورد سال ۹۴ هم معلوم نیست آیا منظور فرمانده سپاه، آخرین داده‌های مربوط به فقر در سال ۲۰۱۴ است یا چیز دیگری. به هر حال در آخرین داده‌ها، به دلیل مشخص نبودن خط فقر ملی اطلاعات پراکنده‌ای بر اساس برآوردها گردآوری شده است، که خلاصه آن را می‌توانید در جدول زیر مشاهده کنید.
تصویر برگرفته از آخرین گزارش فقر و برابری بانک جهانی
چنانکه پیدا است نه در نمودار بالای تصویر و نه در جدول پایین اثری از ۱۰درصد ادعا شده از سوی سردار جعفری وجود ندارد.
با توجه به نبود اطلاعات خط فقر ملی، در این گزارش، سه خط را برای اندازه‌گیری فقر در ایران در نظر گرفته‌ایم:
خط اول، بر اساس استاندارد ۱/۹ دلار با برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۱ است که با در نظر گرفتن آن نرخ فقر دستکم بعد از سال ۲۰۰۵ (۸۴-۱۳۸۳) همواره کمتر از یک درصد بوده است.
خط دوم، بر اساس استاندارد پایین در طبقه کشورهای با درآمد متوسط (Lower Middle Income Class) درآمد پایین (۳.۲ دلار دلار با برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۱) تعیین شده است که بر اساس آن نیز در فاصله سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ (۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳) چیزی بین ۲ تا ۴درصد جمعیت ایران زیر آن قرار داشته‌اند.
سومین خط، خط فقر درآمد بالا است که بر اساس استاندارد ۵.۵ دلار با برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۱ تعیین شده است. این استاندارد بالا در طبقه کشورهای با درآمد متوسط (Upper Middle Income Class) است. که اگر این خط را مبنای فقر در نظر بگیریم نرخ فقر در بازه ۱۰ سال منتهی به ۲۰۱۴ (۹۳-۱۳۹۲) بین ۱۰ تا ۱۴ درصد در نوسان بوده است.
چنانکه مشاهده می‌شود تا اینجای کار جست‌وجوهای ما در میان داده‌های بانک جهانی نشان می‌دهد هیچ اطلاعاتی در دست نیست که به اعداد و ارقام مطرح شده از سوی سردار جعفری نزدیک باشد. از یک‌سو با وجود عدم انتشار آمار داخلی، برآوردهای بانک جهانی از خط فقر در سال‌های اخیر شباهتی به آنچه فرمانده سپاه ایران گفته ندارد؛ از سوی دیگر در مرکز داده‌های این موسسه بین‌المللی هیچ اطلاعاتی از وضعیت فقر در سال‌های پیش از انقلاب در دسترس نیست.
با این حال برای اطمینان بیشتر دایره تحقیق‌مان را به تحقیقات و مقاله‌های منتشر شده در سایت بانک جهانی گسترش دادیم. چیزی که یافتیم مقاله‌ای با عنوان «انقلاب و توزیع ثروت در ایران*» است که در بهار۱۳۸۵ توسط جواد صالحی اصفهانی اقتصاددان دانشگاه ویرجینیا تک نوشته شده و چند ماه بعد در کنفرانس فقر ارائه شده است. در این مقاله خط فقر با استفاده از آمارها و اطلاعات هزینه‌های خانوار و بر اساس استانداردهای مختلف محاسبه شده است.
در جدول‌های پیوست این مقاله، (جدول شماره ۹ در صفحه ۵۲) نرخ فقر در ایران را با دو استاندارد برآورد کرده است. در سال ۱۹۷۷، ۴۲درصد خانواده‌های روستایی و ۲۸درصد خانواده‌های شهری زیر خط فقر قرار داشته‌اند.
اگر آمارهای ارائه شده در این مقاله را با داده‌های سرشماری سال ۱۳۵۵، مطابقت دهیم می‌توانیم برآوردی از نرخ فقر در آخرین سال‌های پیش از انقلاب به دست آوریم.
در آن زمان، جمعیت شهری ایران حدود ۱۵/۸ میلیون نفر و جمعیت روستایی حدود ۱۷/۹ میلیون نفر بوده است. با این حساب جمعیت فقرا در آن زمان باید چیزی در حدود ۷/۶ میلیون فقیر روستایی و نزدیک ۴ میلیون فقیر شهرنشین بوده باشد. یعنی از جمعیت ۳۳/۷ میلیونی ایران در آن زمان حدود یک سوم ایرانیان (نزدیک ۱۱/۶ میلیون نفر، معادل ۳۴/۴درصد جمعیت کل کشور) زیر خط فقر زندگی می‌کردند.
تصویر جدول شماره ۹ از مقاله «انقلاب و توزیع ثروت در ایران» نوشته جواد صالحی اصفهانی در بهار ۱۳۸۵
برآورد جمعیت فقر مطلق در سال ۱۳۹۵
در ایران سال‌ها است که مراجع آماری، از انتشار آمار رسمی فقر خودداری کرده‌اند. با این همه مرکز پژوهش‌های مجلس آذر امسال گزارشی را با عنوان «خط فقر ایران در سال ۱۳۹۵ و مروری بر روش محاسبه آن» که نشان می‌داد در سال ۱۳۹۵ حدود ۳ میلیون و ۴۴۰ هزار خانواده با جمعیتی بالغ بر ۱۳ میلیون و ۳۲۶ هزار نفر در ایران زیر خط فقر مطلق زندگی می‌کردند. چیزی در حدود ۱۶/۷درصد جمعیت کل کشور.
این برآوردها بر اساس محاسبه هزینه خانوار و با در نظر گرفتن امکان دسترسی به ۲۱۰۰ کالری غذا و مقایسه آن با درآمد خانوار به دست آمده است. بر اساس این محاسبات ۱۵درصد خانواده‌های روستایی و ۱۲درصد خانواده‌های شهری و در مجموع ۱۴درصد خانواده‌های کل کشور در سال ۱۳۹۵ مطلقا فقیر بوده‌اند. به این معنی که از عهده تامین غذای کافی برنمی‌آمدند.
سایت روحانی‌سنج که از سال ۱۳۹۲ روند پیگیری وعده‌های حسن روحانی را رصد می‌کند، دی ماه امسال گزارش مفصلی از این آمار ارائه داده. نقشه اینتراکتیو زیر برگرفته از آن گزارش است که به صورت منطقه‌ای نرخ فقر را در سه سطح کلی، شهری و روستایی نشان می‌دهد.
اگر نمودار اینتراکتیو بالا را نمی‌بینید، احتمالا باید افزونه اَدبلاک خود را موقتا غیرفعال کنید.
جمع‌بندی
فرمانده سپاه پاسداران مدعی شده بر اساس آمارهای بانک جهانی نرخ فقر در ایران از ۴۶ درصد در قبل از انقلاب به ۱۰ درصد در سال ۱۳۹۴ رسیده است.
تحقیقات فکت‌نامه نشان می‌دهد:
۱- چنین اعداد و ارقامی در آمارهای موجود در مرکز داده‌ها و گزارش‌های آماری بانک جهانی وجود ندارد. به دلیل عدم وجود اطلاعات معتبر از خط فقر ملی، تنها برآوردهایی بر اساس استانداردهای مختلف انجام می‌شود که هیچ کدام از آنها با آمار گفته شده از سوی سردار جعفری همخوانی ندارد.
۲- در مورد آمار فقر پیش از انقلاب نیز هیچ آمار رسمی در بانک جهانی نیست، با این همه با جست‌وجوی بیشتر در سایت بانک جهانی متوجه شدیم مقاله‌ای حاصل تحقیق دکتر جواد صالحی‌اصفهانی در سایت بانک جهانی وجود دارد. این مقاله در بیست‌وپنجمین سالگرد انقلاب در سال ۱۳۸۳ نوشته شده است. تحقیقات صالحی‌اصفهانی نشان می‌دهد در سال ۱۹۷۷ (۵۶-۱۳۵۵) حدود یک سوم مردم ایران (۳۴درصد) زیر خط فقر زندگی می‌کردند. نرخ فقر روستایی نزدیک ۴۳ و نرخ فقر جمعیت شهری ۲۵ درصد بوده است. مبنای محاسبات این نسبت‌ها هزینه و درآمد خانواده‌های شهری و روستایی بوده است.
۳- آخرین برآوردهای مراکز پژوهشی رسمی در داخل ایران نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵ نزدیک ۱۷درصد جمعیت ایران زیر خط فقر مطلق بوده‌اند، به این معنی که درآمد آنها برای تهیه حداقل غذا کافی نبوده است. با توجه به شوک تورمی سال ۱۳۹۷ به نظر می‌رسد خط فقر در حال حاضر به نسبت دو سال گذشته بالاتر آمده و جمعیت فقیر بیشتر شده است.
۴- با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی ایران تضمینی وجود ندارد که در شرایط فعلی و سال‌های پیش رو باز هم این فاصله برقرار باشد، چنانکه برخی اعداد و ارقامی که بعضا از سوی نمایندگان مجلس و برخی اقتصاددانان گفته می‌شود حکایت از آن دارند که به دنبال ناپایداری‌های اقتصادی اخیر نرخ فقر در ایران بالا رفته، چنانکه رکورد پیش از انقلاب را هم شکسته است.
۵- به هر حال مقایسه آمارهای موجود تا سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد نرخ فقر در ایران به نسبت سال ۱۳۵۵ کاهش یافته است؛ کمااینکه برآوردهای معتبر بین‌المللی نشان می‌دهد در چند دهه گذشته در سراسر جهان فقر مطلق روندی نزولی داشته و کیفیت زندگی در همه جهان عموما افزایش یافته است.
با این اوصاف چاره‌ای نیست جز اینکه به این گفته سردار جعفری که «قبل از انقلاب ۴۶درصد مردم زیر خط فقر زندگی می‌کردند، این عدد در سال ٩٤ به حدود ١٠ درصد رسیده است»، نشان نادرست دهیم.