آمار کودک‌همسری در ایران چقدر است؟

معصومه ابتکار معاون امور زنان و خانواده رییس‌جمهوری ایران، در جلسه‌ای که روز ۹ بهمن ۱۳۹۷ با رسانه‌های خارجی برگزار شده مدعی شده است: «آمار کودک همسری در ایران خیلی بالا نیست و عدد آن پایین است اما از نظر ما بسیار اهمیت دارد، دو بعد اصلی دارد، بعد قانونی و حقوقی که دولت لایحه‌ای در این زمینه تنظیم کرده است».

او همچنین گفته است: «آمار ما نسبت به بحث کودک همسری بیشتر در مناطق حاشیه‌ای و مرزی است که بیشتر مربوط به مسائل قومیتی است».

خانم ابتکار بدون اشاره به عدد و رقم خاصی گفته نرخ آمار ازدواج کودکان در ایران بالا نیست و در ادامه از اقداماتی سخن گفته که برای جلوگیری از ازدواج کودکان در دستور کار دولت قرار دارد. مشخص نیست منظور از «بالا» یا «پایین» بودن آمار ازدواج کودکان چیست و بر اساس چه استانداردی گفته شده آمار ازدواج کودکان در کشور بالا نیست. آیا این گفته او یک تعارف و زمینه‌سازی برای بیان بخش دوم، یعنی تمهیدات دولت برای تدوین قانون ممنوعیت کودک‌همسری است.

برای روشن شدن شدن این ابهام‌ها پیش از هر چیز از حساب رسمی معاون رییس جمهوری درباره منبع گفته‌اش و آمارهای رسمی سوال کردیم که تا این لحظه به پرسش ما پاسخی داده نشده است.

بنابراین خود دست به کار شدیم تا با استفاده از آمار و ارقام موجود آن تصویری نسبتا شفاف از ازدواج دختران کم سن و سال و پراکندگی جغرافیایی ازدواج کودکان ترسیم کنیم.

تعریف ازدواج کودکان

مبنای سازمان یونیسف برای تعریف ازدواج کودکان، ازدواج در سن پایین‌تر از ۱۸ سال است. افراد زیر ۱۸ سال را ازدواج کودکان می‌داند. اما در قوانین ایران هیچ تعریف واضح و دقیقی وجود ندارد. بر اساس آمارهای این سازمان بین‌المللی بر اساس اطلاعات این سازمان در سال ۲۰۱۰ نرخ ازدواج کودکان (دختر و پسر) زیر ۱۸ سال در ایران ۱۷ درصد و نرخ ازدواج زیر ۱۵ سال (دختر و پسر) ۳ درصد و برابر میانگین منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است.  

ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی که در در ۲۷ آذر ۱۳۷۹ اصلاح شده، تنها ماده قانونی است که در آن به سن ازدواج اشاره شده، اما این ماده قانونی هیچ محدودیت یا تعریف دقیقی برای ازدواج کودکان ارائه نمی‌کند.

عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.

با این همه این عدد ۱۳ سال حتی مبنای آمار ازدواج کودکان هم نیست، چنانکه در همه آمارهای رسمی، حتی آمارهای مورد استناد سایت رسمی معاونت زنان ریاست جمهوری، هیچ آمار و برآورد روشنی از ازدواج کودکان وجود ندارد که نشان دهد جمعیت دخترانی که در سن کمتر از ۱۳ سال ازدواج کرده‌اند چقدر است. تنها داده‌های موجود بر اساس تقسیم‌بندی ۵ ساله گروه‌های سنی به آمار ازدواج گروه سنی زیر ۱۰ سال،  ۱۰ تا ۱۴ سال و ۱۵ تا ۲۰ سال بسنده شده است.

در طرح ناکام و پرحاشیه نمایندگان مجلس برای ممنوعیت کودک‌همسری، حداقل سن ازدواج ۱۶سال تعریف شده و  ازدواج زیر ۱۳ سال به طور قطعی و کامل ممنوع شده بود؛ مشخص نیست لایحه پیشنهادی دولت چقدر شبیه طرح مجلس است، اما تا آنجا که معصومه ابتکار گفته در این لایحه ازدواج زیر ۱۳ سال به طور کامل ممنوع شده است.

با توجه به ساختار داده‌های موجود سن ۱۵ سالگی را مبنای کودک‌همسری در نظر گرفتیم، ضمن آنکه تلاش کردیم تا برآوردی از آمار ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال ترسیم کنیم.

ازدواج کودکان در ایران

برای ترسیم تصویری دقیق از کودک‌همسری در ایران، بهترین منبع آمار ثبت احوال ایران است. ما برای این کار به سالنامه‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ مراجعه کردیم و با استفاده از اطلاعات جدول شماره ۱۵ بخش آمار ازدواج (صفحه ۲۳۱ سالنامه سال ۱۳۹۵ و صفحه ۱۹۸ سالنامه ۱۳۹۶) اطلاعات کلی و منطقه‌ای ازدواج را بر اساس سن عروس هنگام عقد به دست آوریم.

بر اساس این آمار تعداد ازدواج دختران زیر ۱۵ سال طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶ بین ۳۵ تا ۴۱ هزار فقره در نوسان بوده است. این به معنی آن است که در ۶ سال گذشته در ۵ تا ۶ درصد ازدواج‌های ثبت شده، در ایران عروس کمتر از ۱۵ سال سن داشته است.

اما اگر فرض کنیم فقط نیمی ازدواج‌های مقطع سنی ۱۵ تا ۱۹ سال زیر سن ۱۸ سالگی انجام شده، آنگاه می‌توان برآورد کرد که نرخ ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در میان دختران ایرانی بیش از ۲۰ درصد است. یونیسف هم نرخ ازدواج کلی پسران* و دختران زیر ۱۸ سال را ۱۷ درصد برآورد کرده. با توجه به سهم بیشتر دختران از ازدواج در فاصله سنی ۱۵ تا ۲۰ سال، می‌توان با قطعیت گفت آمار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در ایران حتما بیشتر از ۲۰ درصد است.

الگوی منطقه‌ای ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در ایران

آمارهای منطقه‌ای سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد بیشترین تعداد ازدواج دختران زیر ۱۰ سال مربوط به استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان و زنجان است. اما رکورد ازدواج زیر ۱۵ سال به ترتیب در اختیار استان‌های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و خوزستان است.

اما برای اینکه بتوانیم تصویر دقیق‌تری به دست آوریم باید این آمار و ارقام را بر تعداد کل ازدواج‌های ثبت شده تقسیم کنیم تا ببینیم نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در هر استان چقدر است.

این آمار نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۵، در ۱۴درصد ازدواج‌های ثبت شده در استان زنجان سن عروس کمتر از ۱۵ سال بوده است. بعد از زنجان استان‌های آذربایجان شرقی و دو خراسان شمالی و رضوی و استان اردبیل بین ۱۱ تا ۱۲ درصد در رده‌های بعدی ایستاده‌اند. نرخ ازدواج زیر ۱۵ سال در استان سیستان و بلوچستان ۹ درصد است.

نقشه اینتراکتیو زیر، پراکندگی جغرافیایی ازدواج دختران زیر ۱۵ سال را در ایران بر اساس سهم ازدواج‌های زیر ۱۵ سال از کل ازدواج‌ها نشان می‌دهد.

اگر نمودار اینتراکتیو بالا را نمی‌بینید، احتمالا باید افزونه اَدبلاک خود را موقتا غیرفعال کنید.

جمع‌بندی

معصومه ابتکار معاون امور زنان و خانواده رییس‌جمهوری ایران، به خبرنگاران خارجی گفته آمار کودک همسری در ایران خیلی زیاد نیست. او به عدد و رقم خاصی اشاره نکرده و مشخص نیست از آمار بالا یا پایین چه تعریفی دارد.

ترسیم تصویری روشن از آمار ازدواج کودکان می‌تواند نشان دهد که تعداد و نسبت ازدواج دختران کم سن و سال در ایران چقدر است. ما ضمن بازخوانی آمار به نتایج زیر رسیدیم:

۱- بر اساس تعریف یونیسف، ازدواج زیر ۱۸ سال را باید مصداق ازدواج کودکان به حساب آورد. بر اساس آمار رسمی ایران از هر ۵ ازدواجی که در ایران ثبت می‌شود، در یکی سن عروس کمتر از ۱۸ سال است.

۲- در قوانین ایران تنها گفته شده ازدواج دختران پیش از سن ۱۳ سال نیاز به اذن ولی و تایید و تشخیص دادگاه دارد. در واقع هیچ مبنای قانونی برای تعریف ازدواج کودکان وجود ندارد.

۳- به رغم محدودیت ازدواج زیر ۱۳ سال باز هم مطابق آمار رسمی ازدواج دختران زیر ۱۰ سال در ۶ سال گذشته نزدیک به ۱۲۰۰ مورد است.

۴- سهم ازدواج دختران زیر ۱۵ سال از کل آمار ازدواج در بین ۵ تا ۶ درصد است. یعنی در هر ۱۰۰ ازدواج ثبت شده در ایران در  ۵ یا ۶ مورد سن عروس کمتر از ۱۵ سال بوده است.

۵- اگر آمار ازدواج دختران زیر ۱۵ سال را با جمعیت کل دختران ۱۰ تا ۱۴ سال ۱۳۹۵ مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که از هر هزار دختر ایرانی زیر ۱۵ سال ۱۴ نفر تن به ازدواج داده‌اند.

ممکن است نرخ  ۵ تا ۶ درصدی ازدواج دختران زیر ۱۵ سال یا نرخ ۲۰درصدی دختران زیر ۱۸ سال از نظر برخی کم و از نظر دیگران زیاد به نظر برسد. حتی در مقام مقایسه آمار کودک‌همسری در ایران ممکن است نسبت به بعضی کشورها در جنوب آسیا، مرکز و غرب آفریقا پایین است، اما باز هم از نظر استانداردهای بین‌المللی، ایران جزو کشورهایی است که مساله کودک‌همسری به عنوان یک آسیب اجتماعی در آن به صورت جدی مطرح است.

به نظر می‌رسد این دلایل کافی است تا به این گفته معصومه ابتکار، معاون رییس جمهوری ایران که «آمار کودک همسری در ایران خیلی بالا نیست و عدد آن پایین است» نشان نادرست بدهیم.

*با توجه به تمرکز موضوع کودک‌همسری روی ازدواج دختران و با توجه به آمار محدود ازدواج پسران زیر ۱۵ سال (کمتر از ۴صدم درصد کل ازدواج‌ها) و برای ترسیم تصویر واضح‌تری از داستان صرفا آمار ازدواج دختران را مبنای محاسبه قرار داده‌ایم.

فکت‌نامه برای این درستی‌سنجی از داده‌های آماری گزارش تحقیقی روحانی‌سنج استفاده کرده است.