حجم «یارانه‌های پنهان» در اقتصاد ایران چقدر است؟
محسن مهرعلیزاده، نامزد رقابت انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ می‌گوید: «نرخ تورم را با حذف یارانه‌های پنهان کاهش خواهد داد.»
محسن رضایی، دیگر نامزد این رقابت انتخاباتی نیز وعده داده است اگر برنده این انتخابات شود، ماهانه یارانهای ۴۵۰ هزار تومانی به ۴۰ میلیون نفر بپردازد، او در پاسخ به چگونگی تحقق این وعده و تامین منابع آن به یارانه‌های پنهان اشاره کرده که سال گذشته ارزش یارانه‌های پیدا و پنهان در اقتصاد ایران ۱۳۸ میلیارد دلار بوده است.
اما ماجرای یارانه‌های پنهان چیست؟
تعریف ساده یارانه‌های پنهان، پرداخت‌های غیرمستقیم کالایی است که باعث می‌شوند این کالاها با قیمتی پایین‌تری به دست مصرف‌کنندگان برسد. در واقع یارانهای پنهان هزینه فرصت یا عدم‌النفع فروش یک کالا به قیمتی ارزان‌تر از قیمت واقعی آن است.
به طور مثال دولت ایران اگر می‌توانست تمام حامل‌های انرژی را صادر کرده و به قیمت جهانی بفروشد، درآمدی فرضی کسب می‌کرد، اما حال که بنا به ملاحظات یا دلایلی مجبور است همان حامل‌های انرژی را با قیمتی پایین‌تر از قیمت بالقوه جهانی در بازار داخل به مصرف‌کنندگان داخلی بفروشد، فاصله آن درآمد فرضی با درآمد کسب‌شده فعلی ارزش یارانه پنهانی است که در اقتصاد ایران به شکل غیر مستقیم پرداخت می‌شود.
با این تعریف چه برآوردهایی از ارزش یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران وجود دارد؟
برآورد دقیق یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران بسیار دشوار است و هر آنچه به عنوان برآورد این یارانه‌ها ارایه می‌شود، تخمین‌هایی است که بسته به مدل محاسبه و منبع ارایه‌کننده متفاوت است.
مثلا نرخ برابری ارز در محاسبات قیمت فروش حامل‌های انرژی به قیمت‌های جهانی می‌تواند ارزش یارانه پنهان را به شدت تغییر دهد. تعیین قیمت واحد و یکسان برای عمده حامل‌های انرژی یا دیگر کالاهایی که یارانه پنهان دریافت می‌کنند، ناممکن است و اصولا قیمت این اقلام بر اساس منطقه جغرافیایی و عوامل دیگری تعیین محاسبه می‌شود که در تعیین مجموع ارزش یارانه‌های پنهان موثر است.
منتقدین چنین محاسباتی، تولید معمولا انحصاری دولت را عامل ناکارآمدی و گران تمام شدن این اقلام و کالاها می‌دانند و از این رو برآورد درباره ارزش یارانه‌های پیدا و پنهان را چندان با واقعیت مطابق نمی‌دانند.
اما از اینها که بگذریم چند برآورد از میزان یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران منتشر شده است،
۱۳۸۷ - مرکز پژوهش‌های مجلس - ۷۶ میلیارد دلار
یکی از این ارزیابی‌ها پاسخ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در پاسخ به احمد توکلی، نماینده آن زمان مجلس در سال ۱۳۸۷ است. این مرکز در پاسخ خود بر این مبنا مجموع یارانه پنهان در سال ۱۳۸۷ را از نظر صندوق بین‌المللی پول حداقل حدود ۷۶ میلیارد دلار اعلام کرد.
مرکز پژوهش‌های مجلس در توضیح نحوه محاسبه یارانه پنهان در اقتصاد ایران از طرف صندوق بین‌المللی پول نوشته بود: «یارانه پنهان در ایران عمدتا در بخش انرژی نهفته‌اند که برای محاسبه حجم یارانه‌های پنهان فرآورده‌های نفتی به جای مقایسه فرآورده به فرآورده ، به محاسبه حجم منابع از دست رفته اقدام شده است. بدین معنا که اگر نفت خام و گاز طبیعی مصرفی در داخل به قیمت بین‌المللی به فروش می‌رسید چقدر درآمد حاصل می‌شد.»
دی ۱۳۹۷ - کاظم جلالی (رئیس وقت مرکز پژوهش‌های مجلس) - ۷۹ میلیارد دلار
کاظم جلالی، رییس وقت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در دی ماه سال ۹۷ طی گفت‌وگویی یارانه پنهان در اقتصاد ایران را ۷۹ میلیارد دلار اعلام کرد.
برآورد دیگر از یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران را سازمان برنامه و بودجه در قالب گزارشی پژوهشی در دی ماه سال ۹۷ منتشر کرد و برآوردی را از یارانه‌های پنهان و پیدا در اقتصاد ایران در سال ۱۳۹۸ ارایه‌کرد.
براساس نتایج آن پژوهش، «مجموع هزینه های ریالی و غیر ریالی که دولت برای پرداخت یارانه آشکار و پنهان شامل یارانه‌های بودجه ای و فرابودجه ای متحمل می‌شود»، ۸۹۰ هزار میلیارد تومان اعلام شد.
مهر ۱۳۹۸ - مرکز پژوهش‌های مجلس - ۵۹۴ هزار میلیارد تومان
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مهر ماه سال ۹۸ در گزارشی تحلیلی با عنوان «درباره یارانه انرژی در ایران، یارانه پنهان و ملاحظات آن» به موضوع یارانه‌های پرداخت.
در این گزارش به مشکلات و ایرادات نحوه محاسبه یارانه پنهان در اقتصاد ایران اشاره شده است، در محاسبات مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش که بر پایه اطلاعات سال ۱۳۹۷ تدوین شده است، مجموع یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران در آن سال ۵۹۳/۷ هزار میلیارد تومان معادل ۴۹.۲۴ میلیارد دلار ارزیابی شد.
۲۰۱۹ - صندوق بین‌المللی پول - ۱۱۱ میلیارد دلار
اما اختلاف اعداد و ارقام درباره یارانه پنهان در اقتصاد ایران به همین جا ختم نمی‌شود در گزارش صندوق بین‌المللی پول که در سال ۲۰۱۹ میلادی منتشر شد، مجموع یارانه انرژی پرداخت شده در اقتصاد ایران ۱۱۱ میلیارد دلار اعلام شده است، اما باید توجه داشت که محاسبات و برآوردهای صندوق بین‌المللی پول بر مبنای آمار و اطلاعات مربوط به سال ۲۰۱۵ میلادی تدوین شده است.
۲۰۱۹ - سازمان بین‌المللی انرژی - ۹۶ میلیارد دلار
سازمان بین‌المللی انرژی نیز در گزارشی میزان یارانه انرژی در ایران را بر اساس اطلاعات و آمار سال ۲۰۱۹ میلادی رقمی در حدود ۹۶ میلیارد دلار ارزیابی کرده است.
آذر ۱۳۹۹ - محمد باقر قالیباف به نقل از رئیس سازمان برنامه و بودجه - ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان
محمدباقر قالیباف، رییس مجلس شورای اسلامی در آذرماه سال۹۹ در گفت‌وگویی تلویزیونی به مناسبت روز مجلس رقم یارانه‌های پنهان در اقتصاد ایران را به نقل از محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان اعلام کرد.
به گفته قالیباف این رقم به جز ۲۵۰ هزار میلیارد تومانی است که به عنوان یارانه‌های پیدا پرداخت می‌شود.
ملاحظه می‌شود که محاسبه یارانه پیدا و پنهان در اقتصاد ایران به دلایل مختلفی از جمله تعریف یارانه، مکانیسم محاسبه، تعیین نرخ مرجع و نرخ برابری ارز به اعداد و ارقام مختلفی منتهی می‌شود. اما اصل اساسی استفاده از این یارانه‌های پنهان به معنای حذف آن‌ها و افزایش قیمت کالاهای مشمول این یارانه‌ها به قیمت‌های جهانی یا منطقه‌ای است.
حذف یارانه‌های پنهان به چه معنی است؟
با این اوصاف روشن است حذف یا کاهش یارانه‌های پنهان به معنی آزادسازی کامل یا اصلاح نسبی قیمت انرژی، و به طور مشخص قیمت سوخت است.
تا زمان نوشته شدن این گزارش هیچ کدام از نامزدها برنامه‌ای برای آزادسازی یا اصلاح قیمت حامل‌های انرژی در دولت آینده ارائه نکرده‌اند.