گزارش‌های انفجاری؛ این روزها ایرانیان چگونه خبردار می‌شوند؟
آتش‌سوزی و انفجار، یکی از اصلی‌ترین موضوعات خبری هفته‌های گذشته در ایران بوده است. اگر چند دقیقه کلمات مرتبط با این حوادث را در سایت‌های خبری، شبکه‌های اجتماعی و منابع داخلی و خارجی جستجو کنید، به فهرستی طولانی از اتفاقاتی می‌رسید که به تیتر خبرها تبدیل شده است؛ از آتش‌سوزی جنگل‌ها و منابع طبیعی تا انفجار مراکز نظامی و تامین انرژی. اما ایرانی‌ها چگونه از هر کدام از این خبرها آگاه می‌شوند؟ این خبرها از چه منابعی مخابره می‌شود؟ در این مطلب، بخشی از فرایند اطلاع‌رسانی در زمینه‌ی انفجارها را بررسی می‌کنیم.
اولین صداها در شبکه‌های اجتماعی شنیده می‌شود
سرعت انتشار خبر در توییتر، مخصوص فضای فارسی و منحصر به خبرهای مربوط به انفجار نیست. نخستین نشانه‌ی بسیاری از خبرهای انفجار، زلزله و حوادث غیرمترقبه، اولین بار در شبکه‌های اجتماعی مثل توییتر دیده می‌شوند. یک کاربر توییتر که صدای انفجاری را می‌شنود یا زمین زیر پایش می‌لرزد، معمولا زودتر از هر سرویس خبری و خبرنگاری می‌تواند با تایپ «زمین لرزید»، «صدای انفجار اومد» یا واکنش‌های لحظه‌ای، وقوع اتفاقی را گزارش دهد.
گسترش توییتر در ایران هم باعث شده در سال‌های گذشته، این شبکه‌ی اجتماعی (در کنار تلگرام) به یکی از نخستین منابع خبری در زمینه انفجار تبدیل شود. حتی پیش از آنکه سرویس‌های اطلاعاتی و برخی دولت‌ها اعلام کنند که سقوط هواپیمایی اوکراین به خاطر شلیک بوده، ویدئوهایی در این شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که بررسی‌های روزنامه‌نگاران نشان می‌داد حقایق متفاوتی نسبت به اظهارات رسمی ایران در آن وجود دارد و شلیک موشک به هواپیما را تایید می‌کرد.
در ماجرای انفجار خجیر نیز ابتدا توییت‌هایی منتشر شد که نشان می‌داد کاربران، نور قرمزی را در شرق تهران مشاهده کرده و صدای انفجار مهیبی را شنیده‌اند؛ توییت‌هایی که نمی‌توان از طریق آنها جزئیات دقیق حادثه را تایید کرد اما به درستی نشان می‌داد که اتفاق مهمی روی داده است.
البته همیشه هم نمی‌توان توییتر را نخستین منبع خبری هر انفجاری قلمداد کرد. به عنوان مثال، نخستین منبعی که وقوع حادثه در نطنز را گزارش داد، سازمان انرژی اتمی ایران بود؛ انفجاری که بامداد پنجشنبه ۱۲ تیرماه اتفاق افتاد و ایران می‌گوید «در یکی از سوله‌های محوطه‌ی باز» تاسیسات نطنز به وقوع پیوسته است.
واکنش‌های رسمی؛ آیا باید باور کنیم؟
معمولا مرحله‌ی بعدی پس از گزارش کاربران شبکه‌های اجتماعی و اطلاع‌رسانی در سایت‌های خبری، انتظار برای اظهارنظرهای رسمی است. به عنوان مثال در ماجرای انفجار خجیر، «نور نیوز»، یکی از نخستین منابع خبری بود که پس از توییت‌ها، ادعا کرد تصاویر منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی با عنوان وقوع انفجار در منطقه‌ی شرق تهران مربوط به «انفجار یک مخزن گاز صنعتی در حاشیه‌ی یکی از مراکز وزارت دفاع بوده است.» این ادعا را ایسنا و تسنیم نیز مخابره کردند. ادامه سخنگوی وزارت دفاع نیز اعلام کرد آتش‌سوزی در منطقه‌ی عمومی، کنترل شده است.
این در حالی است که بی‌بی‌سی فارسی نهم تیر ماه در خبری به نقل شرکت ماهواره‌ی ماکسار اعلام کرد تصاویر مربوط به پیش و پس از انفجار ششم تیر نشان می‌دهد بر خلاف ادعاهای مقامات رسمی ایران که اعلام کرده بودند این حادثه در مخزن‌های گاز تاسیسات پارچین رخ داده و تصاویری از مخازن گاز سوخته نشان دادند، این انفجار نه در پارچین که در منطقه خجیر اتفاق افتاده است. بی‌بی‌سی فارسی نوشت: «حدود ۲۴ کیلومتری شمال تاسیسات پارچین، در پارک جنگلی حفاظت شده خجیر، نشانه‌هایی از انفجاری بزرگ در یک ساختمان مشاهده می‌شود. مقایسه تصویرهای قبل از روز جمعه، و بعد از وقوع انفجار تایید می‌کند که محل واقعی انفجار، در این تاسیسات بوده است.»
رادیو فردا نیز در تاریخ هفتم تیر در مطلبی با عنوان «آن‌چه مقامات ایران درباره انفجار بزرگ شرق تهران مخفی کردند» توضیحاتی درباره‌ی اظهارات مقامات ایران و همچنین منطقه‌ای که انفجار در آن رخ داده، منتشر کرد.
تا لحظه‌ی انتشار این خبر، جدیدترین واکنش رسمی نسبت به یک انفجار، مربوط به تاسیسات اتمی نظنز بوده و باید منتظر بود و دید رسانه‌ها و موسسات خبری دیگر چه جزئیات احتمالی‌ای درباره‌ی آن منتشر می‌کنند.
در مجموع باید گفت نه شبکه‌های اجتماعی و نه اظهارنظرهای رسمی، هیچ کدام نمی‌تواند به طور دقیق و کامل، کلیات و به خصوص جزئیات یک آتش‌سوزی یا انفجار را بررسی کند و نمی‌توان آنها را به عنوان منابعی صددرصد قابل اعتماد، پذیرفت. این روزنامه‌نگاری تحقیقی و بررسی گزارش‌های بیشتر است که می‌تواند جزئیات را به مرور روشن کند و در این مواقع برای پی بردن به اطلاعات بیشتر گاهی لازم است «چند روز بیشتر» صبر کنیم. به عنوان مثال پس از اعلام انفجار نطنز، خبرنگاران بی‌بی‌سی فارسی مطلبی را منتشر کردند که در آن اعلام شده بود پیش از انتشار خبر از سوی منابع رسمی ایران، گروهی با نام «یوزپلنگان وطن» نسبت به دست داشتن در عملیاتی در نطنز، اطلاع‌رسانی کرده بودند.
باید منتظر ماند و بررسی‌های دقیق‌تر درباره‌ی انفجارهای این روزها را از رسانه‌هایی شنید که فاصله‌ی بیشتری با قدرت دارند، در فضای مناسب‌تری از نظر دموکراتیک فعالیت می‌کنند و بی‌طرفی بیشتری را رعایت می‌کنند. ما نیز در فکتنامه تلاش می‌کنیم فکت‌چک‌های مرتبط با این خبرها را منتشر کنیم. اگر شما هم به مطلبی برخوردید که از درستی آن اطمینان نداشتید می‌توانید آن را برای فکتنامه ارسال کنید.