نان، عشق، کووید ۱۹؛ نشر اکاذیب (۷)

این گزارش، هفتمین شماره از سلسله‌گزارش‌هایی است که فکت‌نامه با عنوان «نشر اکاذیب» منتشر می‌کند. در این گزارش‌ها به اختصار نمونه‌هایی از اخبار جعلی را که در هفته‌ گذشته در سایت‌های درستی‌سنجی و نشریات معتبر دنیا بررسی شده‌اند، به طور خلاصه بررسی و بازخوانی می‌کنیم. تلاش می‌کنیم مروری هم به اخبار مربوط به ایران داشته باشیم.

 

کرونا و اعتراضات؛ فکت‌چکرها وقت سر خاراندن ندارند

روزنامه‌نگاران و فعالان حوزه درستی‌سنجی، ماه‌هاست بر سوژه‌ی خبری کووید ۱۹ و اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده‌ای که درباره آن منتشر می‌شود، متمرکز شده‌اند و حالا، در ایالات متحده و هم در کشورهای دیگر، بررسی صحت و درستی خبرهای مربوط به اعتراضات علیه نژادپرستی، حوزه‌ی جدید فعالیت آنان است.

مثال‌های فراوانی را می‌توان به عنوان نمونه‌های نشر اخبار نادرست اعتراضات آمریکا برشمرد؛ از خبر نادرست قطع شدن اینترنت در واشنگتن (که در شبکه‌های اجتماعی و صدا و سیمای ایران هم تکرار شد) تا عکس‌ها و ویدئوهای نامربوط و دست‌کاری‌شده‌ای که به دروغ به عنوان ویدئوهای اعتراضی اخیر، دست‌به‌دست می‌شوند.

در کنار این رویدادها، به نظر می‌رسد واکنش شبکه‌های اجتماعی نیز نسبت به انتشار اخبار، جدی‌تر شده و آنها در مجموع سیاست‌هایی را در پیش گرفته‌اند که به نسبت گذشته، عمل‌گرایانه‌تر است؛ هر چند این تصمیمات، انتقادهایی را هم به دنبال داشته است. به عنوان مثال، بایبارس اورسک، مدیر شبکه بین‌المللی درستی‌سنجی (IFCN) به توییتر پیشنهاد کرده اصول مربوط به فرایند درستی‌سنجی خود را توضیح دهد.

 

علیه نشر اکاذیب، شورش کنید

سوالی که ممکن است برای بسیاری از ما چه در جمع‌های رو در رو (با رعایت فاصله اجتماعی) و چه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی رخ دهد این است که باید کسانی که فعالیت‌هایشان، باعث انتشار اخبار نادرست می‌شود، چه کرد؟ آیا باید سکوت کرد یا باید علیه نشر اکاذیب، واکنش نشان داد؟ چند پیشنهادی که در خبرنامه هفتگی IFCN ذکر شده، می‌تواند تا حد زیادی به شما کمک کند، پاسخ این سوال را پیدا کنید.

یکی از مطالب قابل توجهی که این هفته منتشر شد، مقاله‌ای در مجله رولینگ‌استون است؛ راهنمایی برای شناسایی اطلاعات گمراه‌کننده درباره اعتراضات نسبت به کشته شدن جورج فلوید. این مطلب، هفت راه را پیشنهاد می‌کند که هر خواننده‌ای می‌تواند با کمک آنها، داده‌های پاکیزه‌تری دریافت کند؛ از بررسی صحت عکس‌ها تا چک کردن منبع خبر و توجه به لحن و سوگیری هر نوشته.

نخستین توصیه‌ی این مطلب به خوانندگان، استفاده از ابزارهای مربوط به جستجوی معکوس عکس است. مثلا سرویس TinEye که شما می‌توانید با بارگذاری عکس‌ها یا جستجوی لینک آنها، متوجه شوید که منبع اولیه عکس چیست؛ چیزی شبیه به سرویسی که Google Images به کاربران خود ارائه می‌کند.

توصیه دیگر این مطلب، بررسی منبع خبر است؛ اینکه آن را در گوگل جستجو کنیم و مطمئن شویم که برچسب‌های نامعتبر ندارد. ضمن اینکه اگر سایتی که نمی‌شناسیم، مطلبی را به نقل از منبعی دیگر نوشته است، می‌توان به منبع اولیه دسترسی پیدا کرد و مطمئن شد که چنین ادعایی، صحت دارد یا نه.

یکی دیگر از راه‌هایی که به عنوان ابزار مناسب درستی‌سنجی به آنها اشاره شده، توجه به حساب کاربری و شخصی است که آن را منتشر می‌کند. به عنوان مثال اگر یک اکانت توییتر که هفته پیش ساخته شده، ناگهان مشغول داغ‌کردن یک هشتگ است، احتمالا باید به محتوایی که منتشر می‌کند، شک کرد.

یک توصیه ساده و کاربردی دیگر هم، شک کردن به پست‌های مربوط به «افراد گمشده» است؛ نمونه‌ی رایجی که چون همدلی خوانندگان را برمی‌انگیزد، می‌تواند به ابزاری برای فریب‌دادن تبدیل شود. 

یک توصیه هم این است که منابع به دلیل اینکه ممکن است «رسمی» باشند، لزوما منابع قابل اعتمادی نیستند و باید به منابع خبری آزاد اعتماد بیشتری کرد.

 

مطلب کاربردی دیگری که توصیه می‌کنیم حتما آن را مطالعه کنید، یک راهنما برای کسانی است که در مواجهه با خانواده و آشنایان خود، با اطلاعات نادرست درباره کووید ۱۹ مواجه می‌شوند. کریستینا فار، خبرنگار حوزه سلامت و فناوری CNBC در مطلب خود می‌نویسد که شما نمی‌توانید همه را قانع کنید اما متخصصان معتقدند تلاش خود را بکنید؛ چون این کار، در نهایت تلاشی موثر است.

حالا که به سراغ مطالب کاربردی برای درستی‌سنجی رفته‌ایم، اشاره به این مقاله نیز خالی از لطف نیست. دنیل فانکی، فکت‌چکر و روزنامه‌نگار Politifact هم توصیه می‌کند اگر در تایم‌لاین خود با اطلاعات نادرست درباره کووید ۱۹ مواجه شدید، واکنش نشان دهید و به تاثیر این کار ایمان داشته باشید.

 

خبر دروغ عامدانه، خطرناک‌تر است

پیش از آنکه به سراغ بررسی فکت‌چک‌های مربوط به ایران برویم، بد نیست به پژوهشی اشاره کنیم که نتایج جالبی دارد. این مطالعه نشان می‌دهد در چند کشور اروپایی، افرادی که در معرض اخبار صرفا نادرست یا misinformation قرار داشته‌اند بیشتر از آنهایی که در معرض اخبار گمراه‌کننده (اخبار نادرست عمدی یا disinformation) قرار داشته‌اند، به توصیه‌های رسمی مربوط به کووید ۱۹ توجه می‌کنند. این پژوهش در نخستین موج کووید ۱۹ و بر اساس افکارسنجی شهروندان بریتانیا، هلند، آلمان و ایالات متحده به دست آمده است و نشان می‌دهد وقتی یک خبر، عامدانه با خود اطلاعاتی نادرست به همراه دارد، تا چه میزان می‌تواند تاثیر بیشتر و خطرناک‌تری بر سلامت عمومی جامعه داشته باشد.

 

ایران و اطلاعات نادرست

نان، عشق و کووید ۱۹

یکی از مطالبی که مدتی است در شبکه‌های اجتماعی فارسی، دست‌به‌دست می‌شود، مقاله نادرست و دروغی است که با عنوان توصیه‌های دانشگاه مریلند شناخته می‌شود؛ مقاله‌ای که بسیاری از توصیه‌های آن نادرست و بی‌اساس است و برخی سلبریتی‌های اینستاگرامی نیز در انتشار آن از هم سبقت می‌گیرند. بهاره رهنما، با بیش از چهار میلیون دنبال‌کننده در اینستاگرام این پست را به همراه عکسی از خود به اشتراک گذاشته است؛ پستی که پس از دو هفته، بیش از ۹۲ هزار بار لایک شده است. نه سایت دانشگاه مریلند و نه هیچ کدام از پزشکان و مسئولان این دانشگاه، چنین مطالبی را درباره کووید ۱۹ اعلام نکرده‌اند.

/

ویدئوی غلامرضا منصوری؛ ادعاهایی که نیاز به بررسی دارد

اعلام نام غلامرضا منصوری، قاضی اجرائیات شهرستان لواسانات و پیش از آن بازپرس شعبه ۹ دادسرای فرهنگ و رسانه و سرپرست این دادسرا، بازتاب‌های زیادی در رسانه‌ها داشته است و انتشار ویدئویی از او، بدون لباس روحانیت، سوالات جدیدی را مطرح کرده است. حسین باستانی (روزنامه‌نگار) که پیش از این به شایعاتی مبنی بر حضور او در هانوفر آلمان برای درمان اشاره کرده بود، حالا به توضیحات او در ویدئوی جدید اشاره می‌کند که در آن مشخص نشده او دقیقا در چه کشوری است. غلامرضا منصوری در این ویدئو، دلیل مراجعه نکردن به ایران را «بیماری کرونا» دانسته است و ادعای دادستان مبنی بر «متواری» بودن را رد کرده است. به این ترتیب، ترکیبی از «کرونا»، «اتهام به دریافت رشوه ۵۰۰ هزار یورویی»، «اتهام به فرار از کشور» و ادعاهای دیگر در یک ویدئو، این سوال را به وجود آورده است که کدام ادعاها درست است و کدام نادرست.

 

اوکراین: ادعای ایران نادرست است

پس از اعلام معاون وزارت امور خارجه ایران مبنی بر «اتمام تقریبی تحقیقات» درباره هواپیمای هدف شلیک‌قرارگرفته‌ی مسافربری اوکراین، حالا معاون وزارت خارجه اوکراین این ادعا را «نادرست» خوانده و بر لزوم بازخوانی جعبه سیاه تاکید کرده است. محسن بهاروند به تازگی در گفت‌وگویی با خبرگزاری ایرنا، تحقیقات درباره هواپیمای اوکراینی را «تقریبا تمام شده» خواند و گفت: «هیچ ابهامی در این باره وجود ندارد و ما می‌دانیم چه اتفاقی افتاده است.»