پاسخ به هفت سوال درباره ماجرای نوشیدن «ادرار شتر»
روز ۲۸ فروردین ۱۳۹۹ ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که در آن فردی ادعا می‌کند نوشیدن ادرار شتر خاصیت درمانی دارد. او ادرار شتر را «بهترین درمان کرونا و مشکلات ریوی« معرفی می‌کند و برای اثبات ادعای خود به یک حدیث از جعفر بن محمد صادق امام ششم شیعیان اشاره می‌کند که به یکی از اصحاب خود که موقع راه رفتن دچار تنگی نفس می‌شده توصیه کرده ادرار شتر بنوشد. این فرد برای اثبات ادعای خود یک لیوان از این مایع را می‌نوشد و در پایان ویدئو مدعی می‌شود که ادرار شتر برای درمان سرطان هم مفید است.
/?utm_source=ig_web_copy_link
۱- «حکیم مهدی سبیلی» کیست؟
فردی که این ویدئو را منتشر کرده مهدی سبیلی است که خود را در اینستاگرام و کانال تلگرامی‌اش، «حکیم» و «استاد» معرفی می‌کند. او موسس «انجمن علمی، آموزشی طب‌الصادق» است.
انجمنی به این نام در فهرست موسسات و انجمن‌های ثبت شده وجود ندارد و به جز یک کانال تلگرامی که در تاریخ ۱۲ آذر ۱۳۹۷ تاسیس شده اثر دیگری از آن به چشم نمی‌خورد. این کانال، کارش را با انتشار مطلبی با عنوان «آداب و احکام هم‌بستری» شروع کرده است و در هنگام نوشتن این گزارش ۱۹۳۸ عضو دارد.
در آگهی‌های رسمی، موسسه یا شرکتی به نام «مهدی سبیلی» هم به ثبت نرسیده است. تنها یک مورد هم‌نام او در یک آگهی قدیمی مربوط به ۱۲ سال پیش پیدا کردیم که به احتمال زیاد تشابه اسمی است و ربطی به انجمن طب‌الصادق یا طب اسلامی ندارد.
صفحه اینستاگرام او هم کمتر از یک ماه بعد در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۹۷ تاسیس می‌شود. این صفحه در حال حاضر حدود ۶۶ هزار دنبال‌کننده دارد. اولین پست اینستاگرامی او هم «درمان زودانزالی مردان بر اساس طب اسلامی» است. از بدو تاسیس تا الان ۹۱ پست اینستاگرامی در این صفحه منتشر شده، به عبارتی هر پنج روز یک پست.
او بعد از آخرین پست اینستاگرامی‌اش شهرت زیادی پیدا کرده، اما تا پیش از نه‌تنها شهرتی نداشته، بلکه تا پیش از سال ۱۳۹۷ حتی اثری از نام او در شبکه‌های اجتماعی وجود ندارد.
نمی‌دانیم چه تحصیلاتی دارد. او که خود را «حکیم» می‌داند اما مشخص نیست طب به اصطلاح اسلامی را زیر نظر چه کسی و در کدام موسسه فرا گرفته و با کدام یک از مروجان طب اسلامی ارتباط دارد.
اما در یک هفته گذشته «حکیم مهدی سبیلی» تبدیل به شخصیت مشهوری شده که ادعایش در رسانه‌های داخلی و خارجی بازتاب داشته است.
۲- واکنش رسمی به اظهارات او چه بوده است؟
بحث نوشیدن «ادرار شتر» به جلسه خبری سخنگوی وزارت بهداشت هم کشیده شد. کیانوش جهانپور در نشست خبری خود با خبرنگاران درباره این فیلم چنین گفت:
«اینکه هر فردی برود ادرار شتر را مصرف کند که وزارت بهداشت ناظر بر حریم خصوصی افراد نیست. در این زمینه نه کارویژه‌ای داریم و نه اطلاعاتی. شتری هم که در آن کلیپ وجود دارد، عربی نیست و نژادی از کشورهای سردسیر است. احتمالا خواص آن با هم متفاوت است! روزی در هند گفته می‌شود که از ادرار گاو استفاده کند و ممکن است روزی کسی در جایی از دنیا رفتار دیگری داشته باشد. این افراد ممکن است مشکلات شخصیتی و اجتماعی داشته باشند. علم طب، تجربی است و تک تک گزاره‌های آن قابل اصلاح و ویرایش است. گزاره‌های طبی در طول تاریخ تجربه شده و اگر سودمند نباشد کنار می‌رود. ولی وقتی گزاره‌ها توسط برخی افراد به منابع مقدس منسوب می‌شود، دیگر قابل تست نیست و بر مبنای مغالطه اتفاق می‌افتد. باز هم از این رشته کارها ادامه پیدا می‌کند و شاید این موارد برای انبساط خاطر افراد باشد و بیش از آن قابل ارزش نیست.»
البته در نسخه دیگری که خبرگزاری ایسنا از این نشست خبری منتشر کرده جمله دیگری هم از سخنگوی وزارت بهداشت نقل شده به این مضمون که «موضوعی که عده‌ای از آن تحت عنوان طب اسلامی یاد می‌کنند بارها توسط بزرگان این علم و بزرگان علم حدیث رد شده است».
چنانکه در ادامه این مقاله خواهد دید این‌طور نیست. نه‌تنها روایات مرتبط با ادرار شتر را کسی رد نکرده، بلکه آنقدر احادیث محکمی بوده‌اند که هنوز هم مبنای احکام توضیحالمسائل مراجع تقلید در دنیای معاصر هستند.
به جز این در برخی رسانه‌های رسمی هم مطالبی در واکنش به این ویدئو منتشر شده است. از جمله می‌توان به گزارش خبرگزاری ایسنا به تاریخ سوم اردیبهشت اشاره کرد که در آن به نقل از کارشناسان رسمی طب سنتی و اسلامی «ادرار شتر» و «روغن بنفشه» خرافات خوانده شده‌اند.
۳- آیا بحث فواید ادرار شتر برای اولین بار به صورت عمومی مطرح شده است؟
خیر. این طور نیست. اگر رسانه‌های رسمی را معیار مطرح شدن موضوعی در فضای عمومی بدانیم، در سال‌های گذشته به کرات بحث «ادرار شتر» در رسانه‌های ایرانی مطرح شده است.
به عنوان مثال می‌توان به گزارشی به تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۹۷ در خبرگزاری تسنیم اشاره کرد که در آن نوشته شده «برای صادرات شیر، دوغ، گوشت و حتی ادرار شتر در حال برندسازی هستیم و در حال حاضر علاوه بر مصرف داخلی، برای قطر، کویت، عمان و روسیه صادرات داریم.».
اما پیش‌تر «ادرار شتر» ابزاری برای طعنه و کنایه رسانه‌های ایران به عربستان بوده است. در خرداد سال ۱۳۹۴ بسیاری از رسانه‌های رسمی از جمله ایسنا، تسنیم، باشگاه خبرنگاران جوان و… گزارشی به نقل از شبکه تلویزیونی العالم وابسته به ایران، منتشر کردند که آن گفته شده بود «سازمان بهداشت جهانی از عربستانی‌ها خواست از نوشیدن ادرار شتر خودداری کنند.»
احتمالا منبع این «پرسش‌های متداول درباره مرس» در سایت سازمان بهداشت جهانی است است که در آن توصیه شده مردم در خاورمیانه از تماس با شتر و مصرف شیر یا گوشت و ادرار شتر پرهیز کنند. در این مطلب هیچ اشاره‌ای به کشور عربستان نشده و توصیه به مردم خاورمیانه به طور عام مطرح شده است.
دو سال پیش‌تر باشگاه خبرنگاران جوان در گزارشی به تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۹۲ درباره صلاح الدبیر، خطیب مسجدالنبی در مدینه به کنایه چنین نوشته است:
«این مبلغ وهابی همچنین درحالیکه بحث و جدل‌های فراوانی در عربستان بین علمای این کشور در خصوص واقعیت و صحت احادیث نوشیدن ادرار شتر وجود دارد، از کسانی که این احادیث را زیر سوال می‌برند انتقاد کرد.»
ما تحقیقی در احادیث مرتبط با ادرار شتر در منابع اهل سنت نکرده‌ایم، اما با کمی جست‌وجو متوجه شدیم در منابع فقه شیعه مطالب زیادی در این باره وجود دارد.
۴- جایگاه «ادرار شتر» در فقه و طب اسلامی چیست؟
«حکیم مهدی سبیلی» در ویدئوی خود به حدیثی از امام ششم شیعیان اشاره می‌کند و آدرس آن را صفحه ۱۱۵ جلد ۲۵ کتاب وسائل الشیعه حر عاملی معرفی می‌کند.
این آدرس درست است، اما تنها در این منبع به این حدیث اشاره نشده. جست‌وجوی ما در کتابخانه دیجیتال مدرسه فقاهت نشان می‌دهد دست کم در ۲۰ منبع دیگر این حدیث آمده است.
جست‌وجو در کتابخانه دیجیتال مدرسه فقاهت نشان می‌دهد در کتاب‌های موجود در این کتابخانه دست کم در ۷۴۰ عبارت از واژه ادرار شتر (به فارسی و عربی) استفاده شده است.
در دانشنامه حوزوی ویکی‌فقه آمده است:
«خرید و فروش و نوشیدن بول برخی از چهارپایان، به ویژه شتر، به دلیل مستندات روایی و خواص دارویی آن جایز بوده است، تا آنجا که در برخی روایات بول شتر را از شیرش سودمند‌تر دانسته‌اند. ازینرو برخی فقیهان نیز خرید و فروش بول شتر را بر این اساس، و بول دیگر حیوانات حلال گوشت را به شرط وجود منفعت قابل اعتنا جایز دانسته‌اند.»
نظر عمده مراجع تقلید هم به همین ترتیب است. ما در سایت آیت‌الله خامنه‌ای مطلبی در این باره پیدا نکردیم، اما باقی مراجع تقلید عمدتا نوشیدن ادرار شتر را مجاز دانسته‌اند.
از نظر آیت‌الله محمدتقی بهجت «شرب بول شتر» جایز است. در احکام آیت‌الله وحید خراسانی آمده که «خوردن بول شتر و گاو و گوسفند در صورت نياز به آنها براى مداوا مانعى ندارد». در سایت آیت‌االله ناصر مکارم شیرازی در پاسخ به یک استفتاء گفته شده «بول شتر نجس نمی‌باشد ولی در غیر موارد ضرورت خوردن آن حرام است.» آیت‌الله علی سیستانی هم در کتاب توضیحالمسائل خود نوشته «آشامیدن بول حیوانات حرام‌گوشت، حرام است، و همچنین بول حیوانات حلال‌گوشت ـ حتی شتر بنا بر احتیاط لازم ـ ولی خوردن بول شتر و گاو و گوسفند اگر برای معالجه باشد اشکال ندارد.»
۵- آیا در منابع دینی ردیه‌ای بر احادیث و احکام مرتبط با ادرار شتر وجود دارد؟
تا آنجا که ما گشتیم ردیه‌ای بر احادیث مرتبط با «ادرار شتر» و احکام فقهی درباره آن پیدا نکردیم. البته در بعضی مباحث، به این مساله اشاره شده که حتی اگر ادرار شتر را جزو «خبائث» (تقریبا به معنی غذای چندش‌آور) حساب کنیم که خوردن آن حرمت دارد، باز هم استفاده از آن به منظور دارو منعی ندارد.
در جریان یک پرسش و پاسخ در سایت «اسلام‌کوئست» نوشته شده «در هر صورت، خوردن بول شتر برای درمان بیماری اشکالی ندارد، بلکه در روایات به آن سفارش شده است.»
۶- آیا درباره خواص ادرار شتر تحقیق علمی انجام شده است؟
به طور معدود و پراکنده تحقیقاتی انجام شده است، اما این تحقیقات نه از نظر زمینه، نه از نظر نوع نگاه و نه حتی از نظر بررسی و کاربرد ربطی با آنچه در طب اسلامی درباره ادرار شتر گفته می‌شود ندارد.
به عنوان مثال می‌توان به مقاله‌ای اشاره کرد که در سال ۱۳۸۰ در مجله پزشکی کوثر دانشگاه بقیه‌الله با عنوان «بررسی اثر اتساعی شير و ادرار شتر بر تراشه جداشده خوكچه هندی» منتشر شده است. البته این مقاله معتبر نیست و در فاصله ۱۹ سال پس از انتشار آن هیچ ارجاعی به آن انجام نشده است.
در یک نمونه دیگر می‌توان به مقاله‌ای اشاره کرد که با در سال ۲۰۱۲ در نشریه معتبر داروشناسی قومی منتشر شده است. این مقاله که آثار ضد سرطانی ادرار شتر را بررسی کرده توسط ۶ پژوهشگر در دانشگاه و پژوهشگاه شاه فیصل در عربستان سعودی نوشته شده است. این مقاله همان مقاله‌ای
از این مقاله هم چیزی به نفع هوادارن طب اسلامی در نمی‌آید.
اولا روش تحقیق و روش استفاده متفاوت است. دوم در طب اسلامی تاکید بر خواص درمانی روی آسم و تنگی نفس است و اینجا صحبت از خواص ضد سرطانی است. و سوم این مقاله در بهترین حالت یک مقاله در میان صدها مقاله است که نمی‌توان آن را به صرف انتشار فکت قطعی در نظر گرفت. در واقع این مقاله حکم یک تحقیق آزاد را در دنیای متنوع و باز علم مدرن دارد.
همایون خیری روزنامه‌نگار علمی در توییتر درباره این مقاله توضیحاتی داده و معتقد است حوزه تحقیقات علوم پزشکی و دارویی حوزه بسیار وسیع و متنوعی است که باید میان جهالت و تحقیق آزاد تفاوت قائل شد.
درباره یک جهالت. یکی نشریات علمی تخصصی که به موضوع داروهای سنتی اقوام و عشایر اختصاص داره ژورنال داروشناسی قومی‌ست با نام Journal of Ethnopharmacology. اسمش رو در گوگل جستجو کنید می‌بیندش. این نشریه رو موسسه Elsevier منتشر می‌کنه که یکی از مهمترین ناشرین نشریات و کتاب‌های ۱
— Homayoun Kheyri (@homayounkheyri) April 20, 2020
۷- آیا طب اسلامی و طب سنتی از نظر علمی اعتباری دارد؟
اگر منظور از طب اسلامی یا طب سنتی یک بسته کامل باشد، خیر. اگر منظور چارچوب و ساختار فلسفه طب سنتی باشد باز هم جواب خیر است. طب سنتی بر پایه مزاج و اخلاط چهارگانه استوار شده که پایه و اساس علمی ندارد.
اما به طور موردی قطعا مواردی هست که برخی نسخه‌های داروی گیاهی که در طب سنتی آمده نزدیک به داروسازی و پزشکی مدرن است. در واقع این موارد صرفا زمانی اعتبار علمی خواهند داشت که در چارچوب علم مدرن تایید و کنترل شوند.
در سال‌های اخیری تلاش‌هایی برای سازماندهی و همخوانی داروهای سنتی با علم مدرن شده است. از جمله می‌توان به تدوین استراتژی ۱۰ ساله (۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳) سازمان بهداشت جهانی اشاره کرد. این استراتژی سه هدف عمده را دنبال می‌کند. اولی ساختن یک سیاست ملی بر پایه دانش، دومی تضمین ایمنی و سوم استفاده از ظرفیت پزشکی سنتی در کشورها است.
جمع‌بندی
داستان نوشیدن ادرار شتر و ادعای خواص درمانی آن برای ویروس کرونا در روزهای اخیر دستمایه طنز و کنایه شده و در مواردی باعث تعجب، اشمئزاز و عصبانیت مخاطبان شده است.
تردیدی نیست که آنچه در این ویدئو ادعا شده از نظر علمی مطلقا بی‌پایه و اساس است، اما موضوعی ساده و بدون ریشه نیست که برای اولین بار توسط یک جوان شهرت‌طلب مطرح شود. این ادعا و ادعاهای مشابه مانند «داروی امام کاظم» یا «روغن بنفشه» که در هفته‌های گذشته خبرساز شده ریشه در پدیده «طب اسلامی» دارد که پایه و اساس آن روایت‌ها و احادیثی است که به امامان شیعه نسبت داده می‌شود. اگرچه برخی تلاش کرده‌اند این موارد را با خرافات خواندن از طب اسلامی جدا کنند، اما مادامی که منبع طب اسلامی احادیث و روایت‌های منسوب به امامان شیعه است، این جداسازی نتیجه‌‌ای در برندارد.
بحث درباره خواص دارویی ادرار شتر یک بحث قدیمی است که روایات زیادی در منابع شیعه درباره آن وجود دارد. در زمینه فقه شیعه این روایات آنقدر محکم به شمار می‌آیند که مراجع تقلید در دوران معاصر هم به آنها استناد کنند و در رساله‌های خود نوشیدن ادرار شتر را بر اساس این روایات مجاز بدانند.
در ماه‌های گذشته که ویروس کرونا و بیماری کووید ۱۹ در ایران شیوع پیدا کرده، طب اسلامی و نسخه‌هایی که افراد در این چارچوب می‌‌پیچیند، به پدیده‌ای مسله‌ساز تبدیل شده که به طور جدی سلامت عمومی را به مخاطره می‌اندازد.
در چنین شرایطی چاره‌اندیشی برای مهار یا دستکم سازماندهی «طب اسلامی» که خاستگاه مذهبی و بالتبع نفوذ سیاسی دارد، یک ضرورت است. تلاش‌هایی مانند ایجاد دانشکده‌های طب سنتی تا الان جواب نداده و نتوانسته جلوی بازار شلوغ کسانی را بگیرد که با معرفی «ادرار شتر» و «داروی امام کاظم» و «عنبر نسارا» و «روغن بنفشه» به عنوان دارو، مردم را تشویق به معاشرت و دیده‌بوسی و تجمع در مکان‌های شلوغ می‌کنند و سلامت عمومی را به مخاطره می‌اندازند.
به‌روزرسانی؛ ۸ اردیبهشت ۱۳۹۸
در روزهای گذشته برخی مخاطبان به ما گفته‌اند که خوب بود اگر یک سوال دیگر را هم به این مطلب اضافه می‌کردیم و آن اینکه:
آیا پدیده نوشیدن ادرار شتر یا سایر حیوانات مختص ایران و طب اسلامی (شیعی) است؟
خیر. نوشیدن ادرار شتر و سایر موجودات خاص ایران و طب شیعی-اسلامی نیست. به طور خاص ادرار شتر دست کم در تمام خاورمیانه سابقه دارد. در سال‌های گذشته، به خصوص در زمان شیوع مرس در عربستان این موضوع خبرساز شد و در برخی رسانه‌های خارجی نیز بازتاب داشت. در آن زمان تصاویری از خرید و فروش و نوشیدن این مایع مقابل دوربین منتشر شد.
در سایت سازمان بهداشت جهانی در بخش «پرسش‌های متداول درباره مرس» به مردم در خاورمیانه توصیه شده از تماس با شتر و مصرف شیر یا گوشت و ادرار شتر پرهیز کنند. در این مطلب هیچ اشاره‌ای به کشور خاصی نشده است.
در منابع فقه سنی و فتواهای مفتیان اهل سنت نیز احادیث و توصیه‌هایی از جمله نقل قول‌هایی منسوب به پیامبر اسلام در مورد نوشیدن «ادرار شتر» مطرح شده است.
البته سابقه تاریخی نوشیدن ادرار چهارپایان پیش از اسلام است. در آیین زرتشتی گمیز که همان «ادرار گاو» است مایعی برای طهارت است که در مواردی نوشیدن آن نیز توصیه شده است.
سابقه و تاریخ «ادرار درمانی» البته فراتر از مرزهای خاورمیانه است. سایت Facty Health در گزارشی که زمستان پارسال منتشر شده به تاریخچه ادرار درمانی از دوران باستان تا امروز پرداخته است. در این گزارش به اختصار درباره رواج این پدیده در ادیان مسیحی و یهودی، در روم و یونان باستان، در دوران رنسانس، در قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی در اروپا (به خصوص برای بیماری‌های دهان و دندان) و حتی در روزگار معاصر نوشته شده است.