گاهشمار ماجرای پزشکان بدون مرز؛ اخبار جعلی و توهم توطئه چگونه تبدیل به ابزار تخریب می‌شود

پزشکان بدون مرز، بر اساس شواهد و قرائن قابل استناد یک نهاد خیریه غیردولتی و غیر سیاسی است. بامداد سوم فروردین ۱۳۹۹ سفارت ایران در فرانسه اعلام کرد نخستین محموله کمک‌های پزشکان بدون مرز با یک پرواز چارتر عازم ایران شده است. دومین هواپیما نیز روز بعد رهسپار ایران شد. برنامه پزشکان بدون مرز در این سفر برپایی یک بیمارستان صحرایی بود، اما به محض اعلام این خبر، موج عظیمی از مخالفت با حضور پزشکان بدون مرز در ایران به راه افتاد. موجی که سرانجام به فاصله کمتر از دو روز منجر به توقف فعالیت و اخراج تیم پزشکان بدون مرز از ایران شد. 

این اتفاق درست زمانی رخ داد که رهبر ایران در سخنرانی تلویزیونی روز دوم فروردین به نشر نظریه توطئه درباره شیوع ویروس کرونا در ایران پرداخته بود. او در سخنرانی خود اگرچه به پیشنهاد کمک آمریکایی‌ها پرداخته بود، اما این جمله او «اگر کسی را به عنوان درمان‌کننده و پزشک بخواهید بفرستید، ممکن است او بخواهد بیاید اینجا، اثر عملی سمی را که تولید کرده‌اند را از نزدیک ببیند» دستمایه اصلی مخالفت با پزشکان بدون مرز در ایران بود. 

مخالفان به خصوص در توییتر فعال بودند. فکت‌نامه برای تحلیل این ماجرا تمام توییت‌های مرتبط را در طول ۴۸ ساعت مورد مطالعه و بررسی قرار داد. 

تکیه‌‌گاه اصلی مخالفت با پزشکان بدون مرز «نظریه توطئه»‌ بود. در اثبات این نظریه به طور کلی ادعاهای زیر از سوی افراد گوناگون مطرح شد: «صحبت‌های رهبری»، «خون‌های آلوده»، «سابقه دشمنی فرانسه با ایران»، «نقش وزیر پیشین خارجه فرانسه در این سازمان» «ارتباط سازمانی پزشکان بدون مرز با ارتش آمریکا»، «فعالیت‌های مخرب پزشکان بدون مرز در نقاط مختلف جهان»، «همکاری این سازمان با داعش و تروریست‌های سوریه»، «عقیم کردن آفریقایی‌ها توسط پزشکان بدون مرز» و… 

همه این ادعاها نادرست، بی‌اساس یا گمراه‌کننده‌اند. در این گاهشمار به چند نمونه از این اخبار جعلی اشاره شده است.

الگوی گردش این اخبار هم نشان می‌دهد که جریان‌سازی نخست از سوی کاربران ظاهرا عادی آغاز شده، رفته رفته رسانه‌های محافظه‌کار وارد بازی شده‌اند، به تدریج مقام‌های نیمه‌رسمی سوار موج می‌شوند و در آخر فشارها به حدی می‌رسد که وزارت بهداشت چاره‌ای جز عقب‌نشینی ندارد. 

دست آخر پزشکان بدون مرز، به دنبال فشاری که از طریق دست به دست شدن اخبار جعلی و نظریه‌های بی‌اساس توطئه ایجاد و تشدید شده، از ایران اخراج می‌شوند. 

برخی از نقاط مهم آنچه را که از ساعت ۹ و نیم شب دوم فروردین تا بامداد پنجم فروردین در شبکه‌های اجتماعی رخ داد، می‌توانید در این گاهشمار ببینید و بخوانید.

شنبه دوم فروردین ۱۳۹۹

۲۱:۲۴ - آیت‌الله خامنه‌ای (رهبر ایران) در سخنرانی تلویزیونی تئوری توطئه ژنتیک آمریکا علیه ایران را شرح می‌دهد.
شما آمریکایی‌ها متهم‌اید به اینکه این ویروس را شما تولید کرده‌اید؛ من نمی‌دانم چقدر این اتهام حقیقی است، اما وقتی این اتهام وجود دارد کدام عاقلی به شما اعتماد می‌کند که شما بیایید برای او دارو بیاورید؟

«شما آمریکایی‌ها متهم‌اید به اینکه این ویروس را شما تولید کرده‌اید؛ من نمی‌دانم چقدر این اتهام حقیقی است، اما وقتی این اتهام وجود دارد کدام عاقلی به شما اعتماد می‌کند که شما بیایید برای او دارو بیاورید؛ ممکن است داروی شما یک وسیله‌ای باشد برای اینکه این بیماری را بیشتر گسترش بدهد. هیچ اعتباری ندارید؛ به شما اعتمادی نیست. ممکن است یک دارویی را شماها تجویز کنید، یا وارد کشور بکنید که این ویروس را ماندگار کند و مانع تمام شدنش بشود؛ یعنی اگر چنانچه این تهمت درست باشد و شما این ویروس را به وجود آورده باشید، این کارها از شماها بر می‌آید. یا اگر کسی را به عنوان درمان‌کننده و پزشک بخواهید بفرستید، ممکن است او بخواهد بیاید اینجا، اثر عملی سمّی را که تولید کرده‌اند را از نزدیک ببیند؛ چون گفته می‌شود که با استفاده‌ از آشنایی‌های ژنتیک ایرانی که از وسایل مختلفی به دست آورده‌اند، یک بخشی را بالخصوص برای ایران درست کرده‌اند»

یکشنبه سوم فروردین ۱۳۹۹

۱۰:۳۸ - حساب توییتر سفارت ایران در فرانسه اعلام کرد اولین هواپیمای پزشکان بدون مرز راهی تهران شده است. فاصله اعلام این خبر با طرح نظریه توطئه از سوی آیت‌الله خامنه‌ای دقیقا ۱۳ ساعت است، اما قطعا از چند روز پیش‌تر کار هماهنگی سفر پزشکان بدون مرز با اطلاع وزارت خارجه و احتمالا وزارت بهداشت انجام شده است. 

۱۰:۵۱ - فارس بین‌الملل، اولین رسانه رسمی بود که ۱۳ دقیقه بعد از اعلام منبع اصلی این خبر را در توییتر خود منتشر کرد. پس از این خبر به نقل از سفیر ایران در فرانسه در رسانه‌های رسمی منتشر شد. 

۱۲:۰۳- دو ساعت پس از اعلام خبر اولین واکنش توییتری کاربران ارزشی با استفاده از کلیدواژه «خون‌های آلوده». برای اینکه ببینید حجم توییت‌ها در دور روز سوم و چهارم فروردین با این کلیدواژه چقدر بوده این لینک را نگاه کنید. این واژه ارجاع به ماجرای آلودگی فرآورده‌های خونی به ویروس هپاتیت سی و اچ‌‌آی‌وی در سال ۱۳۶۳ است. 

شرح ماجرا آن طور که رسانه‌های رسمی ایران بر اساس پرونده‌های قضایی تشکیل شده تعریف می‌کنند چنین است: 

ماجرای خون‌های آلوده در ایران اتفاق در دو مرحله رخ داده است. یک بار شرکت فرانسوی «مریو»، فرآورده‌های خونی را وارد ایران و چند کشور دیگر مثل، آلمان، ایتالیا، آرژانتین، عربستان، عراق و... کرده و همین کافی بود تا بیماران هموفیل زیادی در این کشورها به اچ‌آی‌وی مثبت مبتلا شوند. 

اما در نوبت دوم ماجرا ارتباطی با شرکت فرانسوی نداشته است، فرآورده‌های خونی داخلی به دلیل نقص فنی در ویروس‌زدایی دستگاه، باعث سرایت ویروس هپاتیت‌ سی به قربانیان شده است. 

در مجموع در پی این اتفاق ۱۹۳ نفر در ایران به ایدز مبتلا شدند، اما نکته قابل توجه این است که این اتفاق منحصر به ایران و حتی محدود به فرانسه نبود، بلکه ماجرای خون‌های آلوده در اواخر دهه ۱۹۷۰ و نیمه اول دهه ۱۹۸۰ در بسیاری از نقاط جهان، از جمله در آمریکایی باعث ابتلای افراد زیادی به ایدز و اچ‌آی‌وی شده است. از جمله در کانادا ۳۰ هزار نفر به هپاتیت سی و حدود ۲هزار نفر به اچ‌آی‌وی مبتلا شدند و بر اساس برآوردها ۸هزار کانادایی جان‌شان را از دست دادند.

با این اوصاف استناد به این پرونده برای زیر سوال بردن حضور سازمان پزشکان بدون مرز یک استدلال مطلقا گمراه‌کننده است. 

۱۲:۱۱ - دو ساعت پس از اعلام رسمی اولین واکنش‌ توییتری با اشاره به «صحبت‌های رهبری» درباره توطئه علیه ایران و ادعاهایی به این مضمون که پزشکان فرانسوی برای مشاهده میدانی آثار ویروس ساختگی به ایران آمده‌اند ، منتشر شد. 

قبلا هم اشاره‌ای به طرح این ادعای غیر علمی و عامیانه توطئه علیه ژن خاص ایرانی‌ها داشته‌ایم و نوشته‌ایم که این مطالب هیچ پایه و اساسی ندارند. 

۱۵:۵۷ - در این روز هیچ کدام از مقام‌های رسمی و نیمه‌رسمی در این باره اظهار نظر نکردند. شاید علی قلهکی، فعال رسانه‌ای اصولگرا معروف‌ترین کسی بود که در اولین روز واکنش نشان داد. 

۱۶:۴۳ - برای اولین بار ادعا شد سازمان پزشکان بدون مرز زیر نظر ارتش آمریکا فعالیت می‌کند. برای اثبات این ادعا تصویری هم به عنوان سند درج شده است. 

درستی‌سنجی این تصویر البته بحث مفصلی است و مجال دیگری می‌طلبد، اما درباره موضوع خاص این گزارش باید گفت این تصویر مطلقا ربطی به سازمان پزشکان بدون مرز ندارد. واژه «Doctors of the World» یا به فرانسوی «Médecins du Monde» یک سازمان دیگر است و با پزشکان بدون مرز فرق دارد. 

اگر اسم این سازمان را «پزشکان جهان» ترجمه کنیم باید بگوییم که این سازمان ۱۰ سال بعد از سازمان پزشکان بدون مرز در سال ۱۹۸۰ تاسیس شده. سازمان پزشکان جهان آمریکا نیز در سال ۱۹۹۰ تاسیس شده است. 

۱۷:۰۸ - سازمان پزشکان بدون مرز در حساب توییتری خود نوشت ۵۰ تخت صحرایی به همراه تیم ۹ نفره اورژانس این سازمان راهی اصفهان شده است.

۱۸:۵۱ - نیما قدک‌پور، روزنامه‌نگار یورونیوز اولین کسی بود که در توییتر به این اشاره کرد که برنار کوشنر، وزیر خارجه پیشین فرانسه موسس سازمان پزشکان بدون مرز بوده است. این نکته یکی از نکات کلیدی مورد تاکید کاربران ارزشی درباره پزشکان بدون مرز در روزهای آینده بود. 

وزیر خارجه پیشین فرانسه یکی از ۱۲ نفر حلقه اولیه پزشکان بدون مرز بوده است. اما او ۱۰ سال بعد از این سازمان جدا می‌شود. 

سازمان پزشکان بدون مرز با کوشنر اختلاف‌های جدی داشته، تا آنجا که این سازمان در تاریخ ۲۲ مه ۲۰۰۷ (اول خرداد ۱۳۸۶) با صدور یک بیانیه اعلام کرد که بعد از سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸) کوشنر از پزشکان بدون مرز جدا شده است. 

در این بیانیه تاکید شده در سال ۱۹۷۹ کوشنر سازمان پزشکان بدون مرز را ترک کرده و پزشکان بدون مرز نه با کوشنر و نه با هیچ سیاستمدار دیگری ارتباط ندارد. 

کوشنر در سال ۱۹۸۰ سازمان پزشکان جهان را تاسیس می‌کند که متفاوت از پزشکان بدون مرز است. 

دوشنبه چهارم فروردین ۱۳۹۹

۱۰:۱۰ - اولین کاربری که روز سوم فروردین در توییتر به ورود پزشکان بدون مرز واکنش نشان داده بود، خواستار «شفاف‌سازی» وزارت بهداشت می‌شود. او به طور مشخص از «علی وهاب‌زاده» مشاور رسانه‌ای وزیر بهداشت را مورد خطاب قرار داده بود. وهاب‌زاده، پیش از آنکه به سمت مشاور رسانه‌ای وزیر بهداشت منسوب شود، یکی از اصولگرایان و منتقدان تند و تیز دولت در شبکه‌های اجتماعی بود و روابط نزدیکی با جریان‌های فعال اصولگرا -موسوم به ارزشی- داشت. 

۱۰:۴۷ - سفارت ایران در فرانسه به فاصله ۲۴ ساعت پس از خبر اعزام نخستین هواپیمای پزشکان بدون مرز از اعزام دومین هواپیما خبر داد. تا اینجا به جز واکنش محدود گروهی از کاربران نه‌چندان سرشناس خبری از واکنش مقام رسمی یا نیمه‌رسمی نبود. 

فکت‌نامه در این روز در مجموع ۳۰۰ توییت را که در آن کلیدواژه‌های «پزشکان بدون مرز»، «خون یا خون‌های آلوده» به کار رفته بود بررسی کرد. 

۱۵:۰۰ - سازمان پزشکان بدون مرز با انتشار ویدئویی توضیح داد که قصد انجام چه فعالیت‌هایی را در ایران دارد.

۱۵:۴۳ - حساب کاربری به اسم «اندیشه‌جویان حسن عباسی» وارد میدان شد و تلاش کرد با رسم شکل نشان دهد ارتباط سازمان پزشکان بدون مرز، یا به قول حسن عباسی «جاسوسان بدون مرز» با ارتش آمریکا چیست. این تصویر همان تصویری است که دیروز منتشر شده و چنانکه گفته شده در آن هیچ اشاره مستقیم یا غیرمستقیم به سازمان پزشکان بدون مرز نیست. 

اولا این تصویر نشان می‌دهد که موقعیت ارتباطی نیروهای عملیاتی ارتش آمریکا در جنگ‌های شهری با سازمان‌های دیگر، از جمله سازمان ملل، صلیب سرخ و سازمان‌های مردم نهاد چیست. یکی از سازمان‌های مردم نهادی که در این تصویر از آنها اسم برده شده «پزشکان جهان» که چنانکه گفته شد سازمانی متفاوت از پزشکان بدون مرز است. 

در هیچ کجای «سند» مورد اشاره گفته نشده فرماندهی سازمان ملل، یا صلیب سرخ یا سازمان‌های مردم نهاد از جمله «پزشکان جهان» بر عهده فرماندهی ارتش آمریکا است. 

کما اینکه اگر سازمان ارتباطی نیروهای نظامی ایران نیز برای جنگ‌های شهری ترسیم شده باشد، در آن باید ارتباط نیروهای نظامی با سازمان‌های غیرنظامی شرح داده شده باشد. 

۱۷:۱۵ - یکی از کاربران پرمخاطب ارزشی مدعی می‌شود طبق «برخی رصدها» پزشکان بدون مرز از طرف آمریکا برای جمع‌آوری اطلاعات و تهیه و ارسال گزارش به آمریکا «مامور» شده‌اند. 

تا این لحظه هیچ سند و مدرکی در تایید این ادعا منتشر نشده است. 

۱۸:۲۱ - این تصویر برای نخستین بار در توییتر منتشر می‌شود. این تصویر احتمالا در پلتفرم‌های دیگری احتمالا در اینستاگرام ساخته شده، اما در توییتر هم بارها دست به دست شده است. این تصویر با دستکاری یکی از تصویرسازی‌های گرافیکی بانک تصویر «Shutterstock» است. به عنوان یک طرح گرافیکی برای استفاده‌های تبلیغاتی گوناگون، از آگهی استخدام گرفته تا طراحی پوستر و… به فروش می‌رسد.

۱۸:۴۲ - مدیر خبرگزاری فارس در اصفهان از تحمیل هیات خارجی به اصفهان و پیگیری «دستگاه‌های ناظر» خبر می‌دهد. او به جزئیات بیشتری اشاره نکرد. 

۱۸:۵۶ - حساب توییتری منسوب به حسین روازاده، از هواداران طب اسلامی و از نظریه‌پردازان تئوری توطئه در حوزه سلامت، ضمن یادآوری ماجرای «خون‌های آلوده» هشدار داد «فرانسه، انگليس و آمريكا» سه ضلع يك مثلث شوم هستند. او اگر اسرائیل را هم اضافه می‌کرد می‌توانست به جای مثلث توطئه یک مربع داشته باشد. او می‌توانست با استفاده از الگوی متداول نظریه‌پردازی توطئه در ایران، با اضافه کردن مثلا «عربستان» و «آلمان» یک شش ضلعی هم داشته باشد. آن وقت با تقسیم این ۶ ضلعی به دو مثلث و عبور آنها از یکدیگر یک ستاره داوود ترسیم کند و آن را به حلقه‌های پنهان «صهیونیسم» نسبت دهد. به همین سادگی!

۱۹:۴۵ - حسینعلی حاجی‌دلیگانی (نماینده مجلس) به خبرگزاری فارس گفت: فعالیت پزشکان بدون مرز فورا باید متوقف شود. این نخستین واکنش یک مقام رسمی در ایران در مخالفت با ورود پزشکان بدون مرز در ایران بود. آقای حاجی‌دلیگانی یکی از اعضای تندرو جبهه پایداری در مجلس دهم است.  

۲۰:۲۰ - علیرضا وهاب‌زاده، مشاور وزیر بهداشت در توییتر نوشت: «ایران به پزشکان بدون مرز نیازی ندارد». 

آقای وهاب‌زاده در مرداد ۱۳۹۸، با حکم سعید نمکی به سمت مشاوره مطبوعاتی وزیر منصوب شد. او پیش از این خبرنگار رسانه‌های اصولگرا مانند فارس و مهر بوده و بعضا نسبت به دولت روحانی واضع انتقادی تندی داشته است.  

۲۲:۵۸ - حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه کیهان در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس گفت: ورود پزشکان بدون مرز خطا و بی‌احتیاطی خطرناکی بوده است. اگرچه پیش از آقای شریعتمداری افراد زیادی به مخالفت برخاسته بودند اما مخالفت حسین شریعتمداری به عنوان نماینده رهبر ایران، حکم اعلام موضع یک ژنرال پس از سروصدای پیاده‌نظام داشت. 

۲۲:۵۹ - سید ناصر موسوی لارگانی، دومین نماینده‌ای بود که به ورود پزشکان بدون مرز واکنش نشان می‌دهد. او این سازمان را در مظان اتهام جاسوسی آمریکا برای خروج اطلاعات ژنتیکی در لباس پزشکان فرانسوی می‌داند. او نیز مانند حاجی‌دلیگانی جزو اعضای تندرو جبهه پایداری در مجلس است. 

فکت‌نامه پیش‌تر در گزارشی مربوط به شایعه‌سازی علیه خانواده پروانه سلحشوری، نماینده مجلس دهم، به نقش آقای لارگانی در پخش اخبار جعلی اشاره کرده بود. 

در این فقره نیز ادعاهای مطرح شده درباره جاسوسی پزشکان بدون مرز برای آمریکا و دزدی «اطلاعات ژنیتکی» از ایران بی‌‌پایه‌ و اساس است. 

۲۳:۲۸ - در ساعات پایانی روز دوشنبه، سنبه مخالفان حضور پزشکان بدون مرز آنقدر پر زور بود که خواستار پیگیری و برخورد قوه قضائیه، مجلس و اطلاعات سپاه با اشخاصی شوند که مجوز ورود پزشکان بدون مرز به ایران را صادر کرده‌اند. 

سه‌شنبه ۵ فروردین ۱۳۹۹

سخنگوی وزارت بهداشت در نشست خبری اعلام کرد وزارت بهداشت از ورود پزشکان بدون مرز برای ساخت بیمارستان سیار ۴۸ تخت‌خوابی بی‌خبر بوده است. 

چهارشنبه ۶ فروردین ۱۳۹۹

استاندار اصفهان اعلام کرد به دستور وزیر بهداشت حضور پزشکان بدون مرز در اصفهان منتفی شد. 

***

به این ترتیب پرونده سفر پزشکان بدون مرز به ایران برای برپایی یک بیمارستان صحرایی، در کمتر از ۴۸ ساعت به پایان رسید. 

شاید اگر نظریه توطئه رهبر ایران روز دوم فروردین از تلویزیون مطرح نمی‌شد و به دنبال آن جریانی بر پایه گردش اخبار جعلی در شبکه‌های اجتماعی شکل نمی‌گرفت و به رسانه‌ها و مقام‌های رسمی سرایت نمی‌کرد، هرگز این اتفاق نمی‌افتاد. چنانکه در گذشته نیز پزشکان بدون مرز، به عنوان نهاد خیریه غیردولتی به ایران رفت و آمد داشته و در کار امدادرسانی فعال بوده است. 

خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در گزارشی نوشته «پزشکان بدون مرز حدود ۳۰ سال است که در ایران فعالیت می کنند. کمک به زلزله زدگان بم در سال ۱۳۸۲، کمک به سیل زدگان لرستان، خوزستان و گلستان در سال گذشته از جمله بزنگاه‌های حضور این سازمان در ایران بوده است. علاوه بر کمک‌های اضطراری، این سازمان به بی پناهان و آسیب دیدگان در تهران و مشهد نیز کمک می کرده. همچنین از سال ۹۱ در جنوب تهران و از سال ۹۷ در مشهد، برای جمعیت آسیب‌پذیر و کسانی که از خدمات درمانی محروم بودند، امکانات بهداشتی- درمانی فراهم کرده است». 

این بار اما پزشکان بدون مرز، قربانی اخبار جعلی و توهمات توطئه‌‌ای شدند که در شرایط بحرانی، کار مدیریت بحران را پیچیده‌ و سخت‌تر می‌کند.