محل سکونت آیتالله خمینی در جماران کجا بود؟
یکی از مخاطبان فکت‌نامه از ما خواسته تا صحت ویدیویی با عنوان «کاخ خمینی» را که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده بررسی کنیم.
این ویدیوی کوتاه مدعی است که آیتالله خمینی نه در خانه کوچکی که تصویرش در رسانه‌ها منتشر شده، بلکه در عمارت مجلل باغ خسروشاهی زندگی می‌کرده است. منبع این موضوع مهدی خزعلی، فعال سیاسی و دبیر کل جبهه آزادی ایران است که روز هفتم فروردین ۱۳۹۸ در برنامه تفسیر خبر شبکه ایران فردا این ادعا را مطرح کرده و گفته است:
دانشجویی که کار تحقیقی درباره زندگی امام می‌کند به من گفته خانه دو اتاق خوابه جماران برای ملاقات‌ها بوده و خود امام در باغ چند هزار متری پشت خانه که متعلق به آقای خسروشاهی بوده و از او گرفته و نهایتا خریداری شده، زندگی می‌کرد.
با آقای خزعلی تماس گرفتیم تا درباره منبع این گفته اطلاعات دقیق‌تری بگیریم اما تا این لحظه به سوال ما پاسخی داده نشده است.
بنابراین دست به کار شدیم و دامنه جست‌وجوهای‌مان را گسترده‌تر کردیم و ببینیم آیتالله خمینی در ایام اقامت خود در جماران در کجا منزل داشته است.
پیش از مهدی خزعلی، در اسفند ۱۳۹۵ یک فایل صوتی منسوب به فاطمه هاشمی فرزند اکبر هاشمی رفسنجانی منتشر شد که او نیز ادعایی مشابه را مطرح می‌کرد:
«شما از کجا می‌دانید سبک زندگی امام چه بوده؟ اتاقی را که به شما نشان می‌دهند خانه امام نیست. آنجا دفتر ملاقاتهای امام بوده. من بیشتر از این وظیفه ندارم درباره زندگی و خانواده امام توضیح دهم، بروید از خودشان بپرسید. خانه آقای هاشمی ۵۷۰ متر بود ولی باغ‌هایی که دست امام در جماران بود بالای سه، چهار هزار متر بود».
خانم هاشمی، دو روز بعد از انتشار این فایل صوتی در گفت‌وگو با پایگاه خبری جماران توضیحاتی ارائه کرد و گفت:
اگر گفتم سه هزار متر در اختیار امام بوده منظورم این نبوده که منزل امام سه هزار متر بوده بلکه چنین که مى‌دانیم جماران تنها منزل امام نبوده بلکه مقر رهبرى نظام بوده و با توجه به موقعیت جنگ آنجا یک سری مراکز امنیتی بوده که درمانگاه ، اقامتگاه محافظین، دفتر امام ، حسینیه امام و کارهایی که امام به عنوان رهبر انقلاب داشتند در آن محوطه انجام می‌گرفته است
خانه آیتالله خمینی در جماران کجا است؟
با جست‌وجوی عبارت «خانه امام در جماران» تصاویر زیادی از یک خانه کوچک در جوار حسینیه جماران دیده می‌شود. این مکان محل ملاقاتهای سیاسی رهبر ایران در دهه ۱۳۶۰ است و تصاویر زیادی از آن ثبت شده و موجود است.
تصویر خانه و محل ملاقاتهای آیتالله خمینی در جماران به روایت سایت جماران/ سایت جامع امام خمینی
با این همه کمی تحقیق نشان می‌دهد که این خانه کوچک صرفا محل ملاقات‌ها است و خانه ايت‌الله خمینی نیست. این بنا در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در فهرست آثار ثبتی سایت سازمان میراث فرهنگی استان تهران، نام بنای ثبت شده با عنوان «خانه حضرت امام خمینی» دیده می‌شود، اما مشخصات بنا یا صورت‌جلسات ثبت در جایی دیده نمی‌شود.
در پرتال رسمی آیتالله خمینی از محل اقامت رهبر پیشین ایران به عنوان «منزل اجاره‌ای» نام برده شده است:
«منزل اجاره ای امام یک ساختمان آجری ساده با حیاطی به مساحت تقریبی چهل متر مربع است، اتاق پذیرایی امام با یک کاناپه و طاقچه ای ساده، به اتاقی متصل است که مجموعه محل زندگی و ملاقات های امام را تشکیل می داد».
تصویر خانه و محل سکونت آیتالله خمینی به روایت سایت جماران ما
آیتالله خمینی روز ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۹ به جماران، محله‌ای در شمال نقل مکان کرد و بر اساس روایت‌های رسمی تا پایان عمر هیچگاه از جماران نقل مکان نکرد.
به گفته سیدمهدی امام جمارانی این روایت‌ها محل زندگی آیتالله خمینی متعلق به او بوده است. در جلسه‌ای چهار نفره با حضور احمد خمینی، محمد موسوی‌خویینی‌ها، مهدی امام جمارانی و جعفر شجونی، خانه امام جمارانی برای سکونت آیتالله خمینی پیشنهاد و قرار بر آن می‌شود که «خانه‌هایی متصل» هم به آن اضافه شود.
بر اساس گزارشی که روز ۱۴ خرداد ۱۳۹۷ در سایت همشهری‌آنلاین منتشر شده خانه آیتالله خمینی «مجموعا از چهار خانه واقع در پشت حسینیه جماران که منزل اجدادی آیتالله سیدمهدی امام‌جمارانی، دو برادر و همشیره او بوده، تشکیل شده است. خانه امام‌جمارانی به‌عنوان اندرونی، خانه مرحوم حجت‌الاسلام سیدحسین جمارانی ـ برادرشان ـ به‌عنوان دفتر و منزل خواهرشان که دارای اتاقی با یک کاناپه و طاقچه بود برای دیدارهای خصوصی امام در نظر گرفته شد. با اتصال این منازل به یکدیگر و ارتباط آن با حسینیه جماران مجموعه‌ای ایجاد شد که بیت امام خمینی(ره) خوانده می‌شود و امام تا پایان عمر، در این مجموعه ساده زندگی کردند».
در این گزارش به باغی هم اشاره شده «که در مجاورت این خانه قرار داشت و چشمه‌ای هم در آن جاری بود، خریداری و به این خانه افزوده شد».
در منابع رسمی اشاره دیگری به این باغ نشده اما می‌توان در گزارش‌های پراکنده به مواردی برخورد که نشان می‌دهد منظور از «باغ» همان باغ علی خسروشاهی، بنیان‌گذار گروه صنعتی مینو است.
با این همه در برخی خاطرات افراد نزدیک به آیتالله خمینی -از جمله سید هاشم رسولی محلاتی- باغ مجاور خانه امام جمارانی، «باغ سزاوار قمی» معرفی شده است. تحقیقات بیشتر نشان می‌دهد در واقع در جوار خانه امام جمارانی دو باغ -باغ سزاوار و باغ خسروشاهی- وجود داشته که به گفته اکبر هاشمی رفسنجانی، هر دو محل در اختیار رهبر پیشین ایران قرار گرفته است.
او در یک مصاحبه غیررسمی* که در سال ۱۳۸۸ درباره معماری مساجد انجام داده و در وبسایت رسمی او در دسترس است، درباره محل سکونت آیتالله خمینی در جماران چنین گفته است:
زمانی هم که به تهران آمدند، خانه‌ای که ما به آنجا می‌رفتیم و شما دیدید. بله، به همین شکل ساده بود. اما وقتی به دو طرف این خانه نگاه می‌کنید، دو باغ بزرگ می‌بینید. یکی از این باغ‌ها، متعلق به خسروشاهی بود که ۱۴هزار متر وسعت و سه چهار قنات آب دارد. در این باغ چند ساختمان وجود دارد که امام با توصیه پزشکان (به خاطر ناراحتی قلبی که داشتند) به یکی از ساختمان‌ها که قدیمی بود، رفتند.
آن طرف تر، یک ساختمان نقلی قشنگی وجود داشت که حاج احمدآقا در آن زندگی می‌کردند. در طرف دیگر آن، ساختمانی بود که محافظین و خدمه ایشان در آن زندگی می‌کردند. البته بعد از فوت امام(ره) خواستند مرا به آنجا ببرند که قبول نکردم و به جای من، آقای موسوی خوئینی‌ها رفتند.
باغ دومی، باغ سزاوار بود که از باغ‌های قدیمی بود. سزاوار در گذشته، وکیل مردم قم بود. (این باغ الان متعلق به مرقد امام است) این باغ هم درخت‌های بسیار زیاد، استخر و امکانات دیگری داشت که یکی از درب‌های آن به خانه امام راه داشت. ما در این باغ پناهگاهی برای امام ساختیم تا اگر بمباران شد، به آنجا پناه ببرند. البته امام هیچ وقت به پناهگاه نرفتند. ولی ما می‌بایست وظیفه خودمان را انجام می‌دادیم.
اگر این روایت را یک فکت معتبر در نظر بگیریم، معمای محل سکونت آیتالله خمینی و خانواده اش در باغ خسروشاهی در جماران حل شده است. اما به جز این شواهد دیگری هم وجود دارد که رهبر پیشین جمهوری اسلامی ایران در ساختمانی آجری در بخشی از باغ علی خسروشاهی زندگی می‌کرده است.
باغ علی خسروشاهی کجاست؟
باغ علی خسروشاهی با وسعت ۱۵ هزار متر در شمال جماران قرار دارد. به نوشته سایت جماران ما «در سال‌های اول حضور آیتالله خمینی در در جماران، این باغ به دلیل مسائل امنیتی و حفاظتی از مالک آن اجاره شد. با اجرای طرح ساماندهی جماران توسط شهرداری تهران از وراث مرحوم خسروشاهی خریداری و به عنوان سرای محله جماران در اختیار شورای محله قرار گرفت».
این باغ دارای ساختمانی زیبا در میانه خود است. به گفته برخی فعالان میراث فرهنگی، حتی پس از بهره‌برداری عمومی از سرای محله، حدود ۷هزار متر مربع از این باغ در اختیار موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی است. این باغ پیش از انقلاب محل سکونت علی خسروشاهی بوده است.
هیچ سندی در مورد اجاره یا واگذاری این باغ در دسترس نیست. همچنین معلوم نیست آیا این باغ جزو اموال مصادره شده از علی خسروشاهی است یا نه.
اندکی پیش از ورود آیتالله خمینی به جماران، بر اساس مصوبه شورای انقلاب، علی خسروشاهی که از موج اول مصادره‌ها و قانون «حفاظت و توسعه صنایع ایران» جان سالم به در برده بود، گرفتار موج دوم مصادره‌ها شد.
علی‌اصغر سعیدی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران و نویسنده کتاب «موقعیت صاحبان صنایع در ایران عصر پهلوی/ زندگی و کارنامه علی خسروشاهی» شرح گروگان‌گیری مینو توسط کارگران را شرح داده و پایان داستان خسروشاهی در ایران را این طور روایت کرده است:
روز ششم اسفند ۱۳۵۸، با حضور نماینده دادستان کل انقلاب، خسروشاهی پذیرفت اولا حل نهایی مسائل مربوط به کلیه دارایی‌های خود و خانواده‌اش را به حکمیت بسپارد. دوم اینکه خواسته‌های کارکنان در مورد سود ویژه سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ و همچنین عیدی سال ۱۳۵۸ مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد و مورد پرداخت سود ویژه بر مبنای حداقل سالی چهار ماه متوسط آخرین حقوق و عیدی معادل یک ماه توافق به عمل آید و حتی‌المقدور پرداخت آنها سریعاً انجام شود. با وجود این توافقات، در فروردین ۱۳۵۹، ابوالحسن بنی‌صدر در نامه‌ای به وزارت صنایع اعلام کرد که شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران در جلسه ۲۷ اسفند ۱۳۵۸ خود، بر اساس پیشنهاد وزارت صنایع، اداره کارخانجات گروه صنعتی مینو را به این وزارت‌خانه سپرده است. آخرین امیدهای علی خسروشاهی بعد از واقعه گروگان‌گیری نقش بر آب شد و او چند ماه بعد از واگذاری کارخانه‌ها در سال ۱۳۵۹، کشور را ترک کرد. با پایان جنگ، یک بار دیگر امید بازگشت در دل او زنده شد اما هیچ تغییری در مالکیت شرکت صورت نگرفت.
تکلیف گروه صنعتی مینو و مصادره آن توسط دولت جمهوری اسلامی ایران روشن است، اما معلوم نیست سایر دارایی‌های او، از جمله باغ خسروشاهی، چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند. آیا آنها هم مصادره شده‌اند یا نه. همچنین اطلاعات زیادی در مورد زندگی علی خسروشاهی هم بعد از خروج از ایران پیدا نکردیم. مشخص نیست که او آیا به ایران بازگشته یا نه. اگر بازگشته آیا در خانه خود در جماران سکونت داشته یا نه. علی خسروشاهی در سال ۱۳۷۷ از دنیا رفته است.
شواهد دیگری بر سکونت و استفاده آیتالله خمینی از باغ خسروشاهی
به جز روایت هاشمی رفسنجانی، شواهد پراکنده دیگری هم وجود دارد که ثابت می‌کند رهبر سابق ایران در باغ علی خسروشاهی اقامت داشته است. در برخی خاطرات مربوط به آیتالله خمینی، از همسایه‌ای با نام «آقا» یا «حاج آقا» خسروشاهی صحبت شده که با آقای خمینی روابط دوستانه‌ای هم داشته است. دقیقا معلوم نیست این آقای خسروشاهی خود علی خسروشاهی یا یکی از بستگان او یا فرد دیگری است.
مثلا در کتاب خاطرات رضا فراهانی که از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شده در مطلبی با عنوان «رعایت حق همسایه» گفته شده:
حاج آقاخسروشاهی همسایه حضرت امام بود و یادم هست که امام چند بار فرمودند که بروید به آقای خسروشاهی بگویید بیاید من می خواهم ایشان را ببینم. من می‌رفتم و به حاج آقا خسروشاهی خبر می دادم. ایشان می آمد و با آقا ملاقات می کرد. آقا در آن ملاقات می‌فرمودند: از اینکه ما همسایه شما هستیم و شما را اذیت می کنیم معذرت می خواهیم، چون پاسدارهای من پشت دیوار شما باعث زحمت و دردسرتان هستند.
خاطرات دیگری هم هست که نشان می‌دهند رهبر سابق انقلاب ایران از این باغ استفاده می‌کرده. مثلا در صفحه ۵۰ کتاب خاطرات خادمان و پاسداران امام خمینی نقل شده است که:
«در حیاط منزل امام جا نبود لذا سفره را در باغ آقای خسروشاهی پهن کردند. حضرت امام نماز مغرب و عشا را خواندند و رفتند و ما سفره را پهن کردیم و افطاری دادیم. البته از آن دو سال یک شب را در همین خانه و دو شب دیگر را در باغ آقای خسروشاهی سفره پهن کردیم».
در گزارش دیگری هم که ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ در روزنامه همشهری با عنوان «باغ خسروشاهی» منتشر شده آمده است: «خسروشاهی این باغ را در اختیار امام(ره) قرار داده بود تا ایشان بتوانند در این باغ قدم بزنند. حضرت امام(ره) برخی اوقات در این باغ با حضور عده‌ای اندک نمازجماعت هم اقامه می‌کردند».
در موردی دیگر فیلم تبلیغاتی هم که شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران چند سال پیش درباره روند ساخت سرای محله جماران در باغ علی خسروشاهی ساخته است، رسما به حضور آیتالله خمینی در این باغ اشاره شده و حتی از خانه‌ای آجری صحبت می‌شود که رهبر ایران چند وقت در آن سکونت داشته است.
بخشی از فیلم تبلیغاتی شهرداری تهران درباره پروژه سرای محله جماران در باغ علی خسروشاهی
یکی دیگر از شواهد موجود فیلمی با عنوان «زندگی خصوصی امام خمینی» است که در آن تصاویری از قدم زدن آقای خمینی و فرزندش در باغی را نشان می‌دهد که احتمالا بخشی از باغ خسروشاهی است.
این فضا در هیچ کدام از تصاویر رسمی که از خانه آیتالله خمینی در رسانه‌ها منتشر شده وجود ندارد. تاریخ فیلم رمضان ۱۴۰۴ هجری قمری، مصادف با خرداد ۱۳۶۳ است.
بخش‌هایی از فیلم «زندگی خصوصی امام خمینی»
با جست‌وجوی نام خسروشاهی در پرتال رسمی رهبر سابق ایران، یک مورد هم در بخش استفتائات پیدا می‌شود. آیتالله خمینی در پاسخ برخی کارکنان شرکت سهامی خوراک از او درباره« حکم نماز خواندن در محلی که سهام آن متعلق به علی خسروشاهی بوده و بعد از انقلاب مصادره شده» نوشته است: «باسمه تعالی، کسی که علم به غصب بودن مکان نماز نداشته باشد، نمازش در آن صحیح است».
جمع‌بندی
روایت‌های زیادی درباره ابعاد زندگی آیتالله خمینی رهبر پیشین ایران وجود دارد؛ اما اغلب این روایت‌ها در مظان آلودگی به گرایش‌های سیاسی یا بزرگ‌نمایی هواداران یا مخالفان او است. در چنین شرایطی دریافتن واقعیت کار چندان ساده‌ای نیست. روایت‌های رسمی در جمهوری اسلامی ایران، عمدتا به گونه‌ای است که از رهبر پیشین و فعلی نظام را چهره‌‌هایی ساده‌زیست و بی‌اعتنا به رفاه ترسیم کند. از سوی دیگر هم، داستان‌هایی اغراق‌شده با یا بدون منبع نقل شده‌اند که به دنبال ساختن تصویری کاملا معکوس از سبک زندگی رهبران ایران است.
در چنین شرایطی پیدا کردن واقعیت کار پیچیده و دشواری است. شاید تنها با کنار هم گذاشتن نقاط مبهم و قطعی کنار هم، می‌توان تصویری نزدیک به واقعیت ترسیم کرد.
تحقیقات ما نشان می‌دهد:
- مسلما خانه کوچکی که با یک تخت به حسینیه جماران وصل می‌شود خانه و محل زندگی آیتالله خمینی نیست، بلکه محل ملاقاتهای او است. بر اساس روایت‌های رسمی منزل رهبر پیشین جمهوری اسلامی ایران پشت این ساختمان کوچک واقع شده است. مطابق تصاویر این خانه یک ساختمان نه چندان بزرگ دو طبقه (یک طبقه زیر زمین) است که با سیمان سفید پوشیده شده، با این همه در برخی روایت‌های رسمی به خانه‌ای آجری هم اشاره شده که محل زندگی آقای خمینی بوده است. تصویری از این خانه آجری در دست نیست.
- اکبر هاشمی رفسنجانی در یک مصاحبه غیررسمی گفته است: «زمانی که [آیتالله خمینی] به تهران آمدند، خانه‌ای که ما به آنجا می‌رفتیم و شما دیدید، به همین شکل ساده بود. اما وقتی به دو طرف این خانه نگاه می‌کنید، دو باغ بزرگ می‌بینید. یکی از این باغ‌ها، متعلق به خسروشاهی بود که ۱۴هزار متر وسعت و سه چهار قنات آب دارد. در این باغ چند ساختمان وجود دارد که امام با توصیه پزشکان (به خاطر ناراحتی قلبی که داشتند) به یکی از ساختمان‌ها که قدیمی بود، رفتند. آن طرف تر، یک ساختمان نقلی قشنگی وجود داشت که حاج احمدآقا در آن زندگی می‌کردند». *
- در فیلم‌ها و تصاویر پراکنده، آیتالله خمینی در حال قدم زدن در باغی نسبتا بزرگ دیده می‌شود در هیچکدام از تصاویر رسمی از «منزل امام» چنین باغی وجود ندارد، اما در بعضی خاطره‌ها که در سایت رسمی آیتالله خمینی منتشر شده‌اند، از باغ «حاج‌آقا خسروشاهی» نام برده شده و حتی ادعا شده صاحب باغ روابط خوب و دوستانه‌ای با رهبر پیشین ایران داشته است.
- معلوم نیست این حاج آقای خسروشاهی همان علی خسروشاهی است که پس از مصادره گروه صنعتی مینو در فروردین ۱۳۵۹ از ایران خارج شد. حکم مصادره مینو حدود دو ماه پیش از نقل مکان آقای خمینی به جماران از سوی شورای انقلاب صادر شده بود، اما به دلیل عدم دسترسی به مصوبات شورای انقلاب نمی‌توان با قطعیت گفت که آیا حکم مصادره فقط شامل گروه صنعتی مینو بوده یا سایر اموال و دارایی‌های علی خسروشاهی، از جمله باغ و عمارت آن را هم مشمول آن بوده است.
- بعضی منابع رسمی مدعی‌اند باغ را اول اجاره و بعدها از ورثه علی خسروشاهی خریداری کرده‌اند. تا این لحظه فکت‌نامه هیچ سندی در تایید یا رد این ادعا پیدا نکرده است.
- باغ خسروشاهی بعد از سال ۱۳۹۳ به تملک شهرداری تهران در آمده و تبدیل به سرای محله جماران شده است. وسعت این باغ ۱۵ هزار متر مربع است که گفته می‌شود همین الان هم حدود نیمی از آن تحت تملک موسسه تنظیم و نشر آثار امام است. در وسط این باغ عمارتی نسبتا مجلل قرار دارد که شایعه شده آقای خمینی در آن زندگی می‌کرده. هیچ مدرک و سندی مبنی بر زندگی آیتالله خمینی در این عمارت وجود ندارد، اما در فیلم تبلیغاتی که شهرداری تهران تهیه کرده به صراحت از بنایی آجری (متفاوت از عمارت) در باغ سخن گفته شده که آیتالله خمینی مدتی در آن اقامت داشته است.
با این حساب و با کنار هم قرار دادن شواهد و قرائن به نظر می‌رسد بخشی از ادعای مطرح شده درست و بخشی دیگر غیر قابل اثبات است. بله، محل زندگی آیتالله خمینی خانه دو اتاقه مشهور جماران نیست و آن طور که روایت‌های رسمی و غیررسمی تایید می‌کنند، پشت آن قرار دارد. از آن سو شواهدی قطعی وجود دارد که نشان می‌دهد رهبر پیشین ایران از محوطه باغ چند هزارمتری علی خسروشاهی استفاده می‌کرده و دست کم بخش‌هایی از باغ -از جمله یک ساختمان آجری- برای سکونت خانواده در اختیار او بوده است.
* این گزارش در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ به روز رسانی شده است و اطلاعات و منابع جدیدی به آن اضافه شده است. متن گفته‌های اکبر هاشمی رفسنجانی درباره سکونت آیتالله خمینی در باغ خسروشاهی و تملک باغ سزاوار و همین‌طور اشاره سیدهاشم رسولی محلاتی به «باغ سزاوار» در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ به متن اضافه شده است. قسمت اضافه شده در متن با علامت (*) مشخص شده است.