کتاب‌های درسی
نام ایران جزو ده کشور هسته‌ای جهان ثبت شدهاست.
نادرست
آیا در دنیا ۱۰ کشور هسته‌ای وجود دارد که ایران یکی از آنهاست؟
اگر وقت ندارید …
- در کتاب شیمی پایه دهم نوشته شده: با تلاش «دانشمندان هسته‌ای… نام ایران در فهرست ده‌گانه کشورهای هسته‌ای جهان ثبت شد.» این ادعا صحیح نیست. تعداد کشورهایی که صاحب فناوری غنی‌سازی اورانیوم‌اند ۲۳ کشور است، نه ۱۰ کشور.
- کشورهای صاحب فناوری غنی‌سازی اورانیوم: آرژانتین، برزیل، چین، فرانسه، آلمان، هند، ایران، ژاپن، هلند، کره‌شمالی، پاکستان، روسیه، کره جنوبی، بریتانیا، ایالات متحده، قزاقستان، بلژیک، ایتالیا، اسپانیا، سوئد، لیبی (متوقف شده)، آفریقای جنوبی (متوقف شده) اسرائیل.
- در کل دنیا ۹ کشور هم سلاح هسته‌ای دارند: آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین، هند و پاکستان، کره‌شمالی و اسرائیل (تایید رسمی نشده). تا زمان نگارش این مقاله ایران جزو کشورهای این فهرست نیست.
در صفحه ۸ کتاب شیمی پایه دهم، در مبحث غنی‌سازی نوشته شدهاست:
دانشمندان هسته‌ای ایران با تلاش بسیار موفق شدند مقدار آن (ایزوتوپ ۲۳۵ اورانیوم) را در مخلوط ایزوتوپ‌های این عنصر افزایش دهند. به این فرآیند، غنی‌سازی ایزوتوپی گفته می‌شود؛ فرآیندی که یکی از مراحل مهم چرخه تولید سوخت هسته‌ای است. با این کامیابی ستودنی، نام ایران در فهرست ده‌گانه کشورهای هسته‌ای جهان ثبت شد.
ادعای مطرح شده در متن، این تصور را ایجاد می‌کند که فهرستی از «کشورهای هسته‌ای» وجود دارد که ۱۰ کشور از جمله ایران که فناوری «غنی‌سازی ایزوتوپی» دارند، در این فهرست ثبت شده‌اند. اما آیا این گونه است؟
چند کشور در دنیا غنی‌سازی انجام می‌دهند؟
کشورهای جهان مطابق NPT و سایر الزامات و تعهدات بین‌المللی ذیل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، فعالیت‌های هسته‌ای خود را به این نهاد بین‌المللی گزارش می‌دهند. بنابراین به راحتی می‌توان از بررسی این گزارش‌ها که در بیش از نیم‌قرن گذشته جمع‌آوری شدهاست، متوجه شد که چند کشور غنی‌سازی اورانیوم را انجام می‌دهند.
یکی از بهترین منابع برای این تحقیق گزارش مفصل موسسه انرژی و تحقیقات محیط‌زیست (IEER) در سال ۲۰۰۴ به سفارش موسسه تحقیقاتی سیاست‌گذاری هسته‌ای انجام داده و فعالیت‌های هسته‌ای همه کشورها تا آن زمان را طبقه‌بندی کرده‌است. این گزارش «غنی‌سازی اورانیوم» نام دارد.
در جدول ۲ این گزارش (صفحه ۱۸) فهرست و مکان همه کارخانه‌های اعلام‌شده غنی‌سازی دنیا تا سال ۲۰۰۴ آمده‌است. مطابق این گزارش این کشورها (به‌ترتیب الفبای انگلیسی) عبارتند از: ۱) آرژانتین، ۲) برزیل، ۳) چین، ۴) فرانسه، ۵) آلمان، ۶) هند، ۷) ایران، ۸) ژاپن، ۹) هلند، ۱۰) کره شمالی، ۱۱) پاکستان، ۱۲) روسیه، ۱۳) کره جنوبی، ۱۴) بریتانیا، و ۱۵) ایالات متحده.
سایت Statista که منبع معتبری درباره آمارهای جهانی است، علاوه‌بر کشورهای فوق، از «قزاقستان» به عنوان کشوری یاد می‌کند که در سال ۲۰۲۰ از صادرات اورانیوم غنی‌شده، درآمد داشته‌است. به‌نظر می‌رسد این از ذخایر اورانیومی است که از زمان اتحاد شوروی در خاک این کشور باقی مانده‌است.
همچنین ۴ کشور بلژیک، ایتالیا، اسپانیا و سوئد در خاک خودشان کارخانه غنی‌سازی اورانیوم نداشته‌اند و برای تامین اورانیوم غنی‌شده برای نیروگاه‌هایشان (غنی‌سازی سطح پایین) در کارخانه غنی‌سازی یورودیف (Eurodif) فرانسه سرمایه‌گذاری کرده و مالک بخشی از آن هستند. ایران نیز پیش از انقلاب تجهیزات غنی‌سازی نداشته و برای تامین اورانیوم غنی‌شده خود ۱۰درصد سهام این کارخانه را خریده‌است. مالکیت ایران در کارخانه یورودیف به جمهوری اسلامی اجازه می‌دهد ۱۰درصد از تولید اورانیوم غنی‌شده را دریافت کند.
غیر از ۱۵ کشور فهرست IEER، دو کشور لیبی و آفریقای جنوبی هم برنامه و تجهیزات غنی‌سازی داشته‌اند که هم‌اکنون کار نمی‌کند. البته تاسیسات لیبی هرگز عملیاتی نشدند. همچنین استرالیا که یکی از بزرگ‌ترین ذخایر طبیعی اورانیوم جهان را دارد از فناوری غنی‌سازی لیزری SILEX (سرمایه‌گذاری تجاری ایالات متحده توسط جنرال الکتریک) اورانیوم را غنی‌می‌کند. به این فهرست می‌توان اسرائیل را هم افزود که گفته می‌شود یک برنامه غنی‌سازی اورانیوم در مرکز تحقیقات هسته‌ای شیمون پرز در نقف مشهور به نیروگاه دیمونا دارد.
در مجموع و براساس اطلاعات بالا می‌توان گفت ۲۳ کشور در دنیا فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را انجام داده یا قبلا انجام می‌داده‌اند یعنی صاحب این فناوری هستند و نه ۱۰ کشور.
با این حال منظور نویسندگان کتاب شیمی پایه دهم از «فهرست ده‌گانه کشورهای هسته‌ای» گنگ است. قطعا منظور کشورهای دارای راکتور هسته‌ای نیست زیرا این فهرست شامل ۳۰ کشور است که حدود ۵۰۰ راکتور هسته‌ای عملیاتی دارند (البته به این فهرست باید امارات و عربستان سعودی را هم به زودی اضافه کرد). طبعا منظور کشورهایی که از فناوری هسته‌ای در اموری مانند پزشکی و سایر فعالیت‌های صلح‌آمیز استفاده می‌کنند هم نیست زیرا این عدد بسیار بیشتر است. ایران هم بیش از نیم قرن است که این فناوری را در نیروگاه تحقیقاتی تهران داشته‌است.
چند کشور در جهان بمب هسته‌ای دارند؟
در فهرست کشورهای «دارنده بمب هسته‌ای»، ۹ کشور قرار دارند: آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه، چین که ۵ عضو دائم شورای امنیت و عضو NPT هستند. سه کشور هند و پاکستان و کره‌شمالی که از NPT خارج شده‌اند. این ۸ کشور آزمایش هسته‌ای انجام داده‌اند. نام اسرائیل را نیز به رغم عدم تایید رسمی، باید به فهرست کشورهای دارای سلاح هسته‌ای اضافه کرد.
ابهام‌زدایی از واژه «دانشمندان»
در متن فوق در کتاب شیمی پایه دهم دبیرستان بخشی از مبحث «ما می‌توانیم» است که از صفحه قبل از آن آغاز شدهاست. متن همان‌طور که دیده می‌شود، طوری نوشته شده که ممکن است این نکته را به ذهن متبادر کند که این دانشمندان ایرانی «نخستین بار» موفق شدند که چنین کاری را انجام دهند. چون معمولا «دانشمندان» برای نخستین‌بار یک فرآیندی را کشف می‌کنند و سپس فناوران و تکنسین‌ها و مهندسان و … آن فرآیند را «صنعتی» می‌کنند.
ایده غنی‌سازی از طریق سانتریفیوژ (استفاده از نیروی گریز از مرکز) در سال ۱۹۱۹ به‌صورت نظری مطرح شد و اولین بار در سال ۱۹۳۴ توسط جسی بیمز (Jesse Beams) و تیمش در دانشگاه ویرجینیا به صورت عملیاتی درآمد. این روش در پروژه منهتن (بمب اتم آمریکا در جنگ دوم جهانی) دنبال شد، اما تحقیقات، به‌دلیل زمان‌بر بودن این روش، در سال ۱۹۴۴ متوقف شد و اورانیوم در آن زمان با روش دیگری (انتشار گازی و جداسازی الکترومغناطیسی) غنی شد. روش سانتریفیوژ به‌طور جداگانه در برنامه هسته‌ای شوروی هم توسعه‌داده‌شد و این کشور را در دهه ۱۹۶۰ به موثرترین تامین کننده اورانیوم غنی‌شده تبدیل کرد. روش فعلی که شبیه سانتریفیوژهای ایرانی است را نخستین‌بار گرنات زیپه (Zippe-type centrifuge) در دهه ۱۹۵۰ در دانشگاه ویرجینیا توسعه داد.
اولین نمونه سانتریفیوژهای ایرانی (IR1) بهبودیافته نسل دوم سانتریفیوژهای پاکستانی (P2) هستند که از طریق لیبی در دهه ۱۹۸۰ به ایران منتقل شده‌اند و توسط تکنسین‌ها و مهندسان ایرانی توسعه پیدا کرده‌اند. فناوری این سانتریفیوژ‌ها در دهه ۱۹۷۰ توسط دانشمند پاکستانی، عبدالقدیر خان از هلند و آلمان سرقت شده‌بود. گزارش کاملی از تاریخ تکوین سانتریفیوژهای ایرانی و قابلیت‌های آنها را از این مقاله موسسه تحقیقاتی علوم و امنیت بین‌الملل در دسترس است.
جمع‌بندی
در کتاب شیمی پایه دهم نوشته شده: با تلاش «دانشمندان هسته‌ای… نام ایران در فهرست ده‌گانه کشورهای هسته‌ای جهان ثبت شد.»
در دنیا ۲۳ کشور فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را انجام داده یا قبلا انجام می‌داده‌اند یعنی صاحب آن فناوری هستند و نه ۱۰ کشور: آرژانتین، برزیل، چین، فرانسه، آلمان، هند، ایران، ژاپن، هلند، کره‌شمالی، پاکستان، روسیه، کره جنوبی، بریتانیا، ایالات متحده، قزاقستان، استرالیا، اسرائیل. کشورهای بلژیک و سوئد و ایتالیا و اسپانیا هم در خاک فرانسه غنی‌سازی می‌کنند. لیبی، آفریقای جنوبی هم برنامه‌های غنی‌سازی‌شان را متوقف کرده‌اند.
تنها فهرست ۹تایی در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای، لیست کشورهای دارنده «بمب اتم» است که تا روز نگارش این گزارش، ایران در آن قرار ندارد.
بنابراین فکت‌نامه به این ادعای منتشر شده در کتاب شیمی پایه دهم که «نام ایران در فهرست ده‌گانه کشورهای هسته‌ای جهان ثبت شد.» نشان نادرست می‌دهد.