رشد واقعی صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۴۰۰ چقدر است؟‌

اخیرا برخی مطبوعات و رسانه‌ها در ایران مطالبی درباره رشد ۴۰ درصدی صادرات غیرنفتی منتشر کرده‌اند. 

از جمله می‌توان به گزارش منتشر شده در خبرگزاری میزان به تاریخ ۲۱ دی ۱۴۰۰ اشاره کرد. در این گزارش گفته شده:

«با وجود آن که ایران همچنان تحریم است و به FATF نیز نپیوسته است در ۹ ماه امسال به نسبت پارسال ۴۰ درصد رشد صادرات را تجربه کرده و صادرات ایران از ۲۵ میلیارد دلار به ۳۵ میلیارد دلار رسیده است.»

چند روز پیش از این ابراهیم رئیسی، رئیس ‌جمهوری ایران نیز در سخنرانی خود در مجلس از «رشد ۴۰ درصدی صادرات غیرنفتی»، به عنوان یکی از دستاوردهای اقتصادی دولت سیزدهم اشاره کرده بود. 

آیا صادرات غیرنفتی ایران در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۰ به نسبت سال قبل ۴۰ درصد رشد کرده است؟ 

ارزش صادرات بله، ولی حجم صادرات نه.

آمارهای موجود در سایت سازمان توسعه تجارت ایران نشان می‌دهد ارزش صادرات غیرنفتی ایران در ۹ ماه نخست امسال به نسبت سال ۱۳۹۹ دقیقا ۴۰ درصد رشد داشته است. اما میزان رشد حجم صادرات غیرنفتی در این مدت ۶/۵ درصد رشد داشته است. 

جدول نمودار زیر نشان می‌دهد، ارزش و حجم صادرات غیرنفتی ایران در ۹ ماه نخست سه سال گذشته چگونه بوده است:

دلیل افزایش ارزش صادرات غیرنفتی ایران چیست؟ 

برای تجزیه و تحلیل دقیق باید داده‌های تفکیکی گمرک را به دقت بررسی کرد، اما عجالتا می‌توان با استناد به آمارهای کلی دو دلیل عمده را ذکر کرد:

۱- افزایش قیمت‌های جهانی: مقایسه آمارهای کلی نشان می‌دهد در حالی که ارزش صادرات غیرنفتی ۴۰ درصد زیاد شده، اما حجم آن تنها ۶/۵ درصد افزایش پیدا کرده است. 

اگر ارزش کل صادرات ۹ ماهه سال را به حجم آن تقسیم کنیم خواهیم دید در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۰ هر کیلوگرم صادرات غیرنفتی ایران به طور متوسط ۳۸/۳ سنت ارزش داشته، در حالی که در سال ۱۳۹۹ این رقم ۲۹ سنت و در سال ۱۳۹۸ کمتر از ۳۱ سنت بوده است. 

این به معنی افزایش قیمت‌های جهانی کالاهایی است که ایران در ۹ ماه اول امسال صادر کرده است. برای اینکه بتوانیم دقیق‌تر موضوع را بررسی کنیم کافی است به آمارهای تفکیکی نگاهی بیندازیم. 

جدول زیر نشان می‌دهد میزان رشد ارزش و حجم صادرات غیرنفتی ایران در بخش‌های مختلف چگونه است: 

بیش از یک چهارم صادرات غیرنفتی ایران در بخش «پتروشیمی و پایه‌نفتی»‌ بوده است. بیشترین رشد ۹ ماه نخست امسال نیز با رکورد ۸۳ درصد در این بخش صادرات ثبت شده است. این در حالی است که حجم صادرات پتروشیمی نه‌تنها بیشتر نشده بلکه ۴ درصد کمتر از ۹ ماه نخست سال ۱۳۹۹ است. حساب ضرب و تقسیم ارزش و حجم صادرات پتروشیمی نشان می‌دهد ارزش هر کیلوگرم کالای پتروشیمی صادراتی در سال ۱۴۰۰ حدود ۵۷ سنت و در سال ۱۳۹۹ حدود ۲۹ سنت بوده است. یعنی در طول یک سال حدود دو برابر رشد کرده است. این افزایش قیمت بیش از هر چیز متاثر از افزایش قیمت نفت و به تبع آن فراورده‌های نفتی و پتروشیمی است. 

۲- کاهش اثر همه‌گیری کرونا

یک دلیل دیگر افزایش ارزش صادرات، کاهش اثر جهانی همه‌گیری کرونا است. در سال ۲۰۲۰ میلادی ارزش تجارت بین‌الملل به نسبت سال قبل حدود ۷درصد کاهش داشته است. سازمان توسعه تجارت پیش‌بینی کرده تجارت جهانی در سال ۲۰۲۱ با رشد ۱۰/۸ درصدی بخشی از عقب‌ماندگی سال ۲۰۲۰ را جبران کند. 

وضعیت ایران هم چندان متفاوت نیست. بخشی از رشد ارزش تجارت خارجی جبران وضعیت خاص و ویژه سال ۱۳۹۹ است. در واقع اگر آمار ۹ ماهه نخست سال ۱۴۰۰ را با دو سال قبل (۱۳۹۸) مقایسه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که تحت تاثیر افزایش قیمت‌های جهانی ارزش صادرات ایران کمی بیش از ۹ درصد افزایش یافته، در حالی که حجم صادرات غیرنفتی نزدیک به ۱۲ درصد کمتر شده است. 

سهم دولت‌های رئیسی و روحانی از رشد صادرات غیرنفتی در ۹ ماه نخست ۱۴۰۰ چقدر است؟ 

برای پاسخ به این سوال کافی است آمارهای ماهانه را با هم مقایسه کنیم. ابراهیم رئیسی دولت را در میانه مرداد ۱۴۰۰ از حسن روحانی تحویل گرفته است. کافی است اعتبار چهار ماه نخست سال را به روحانی بدهیم، مرداد را میان هر دو تقسیم کنیم و سهم ۴ ماه بعد را به دولت رئیسی اختصاص دهیم. 

نمودار زیر نشان می‌دهد ارزش و حجم ماهانه صادرات غیرنفتی در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۰ چگونه بوده است. 

جمع‌بندی

اخیرا برخی رسانه‌ها در ایران گزارش‌هایی درباره رشد ۴۰درصدی صادرات غیرنفتی ایران با وجود تحریم و FATF منتشر می‌کنند. 

طبق آمارهای رسمی، ارزش صادرات غیرنفتی در ۹ ماه نخست ۱۴۰۰ به نسبت مدت مشابه سال پیش، ۴۰درصد رشد کرده،‌ اما این به تنهایی نشان دهنده همه واقعیت نیست. 

۱- رشد ارزش صادرات غیرنفتی بیش از آنکه نتیجه افزایش صادرات باشد، معلول افزایش قیمت‌های جهانی به خصوص قیمت نفت و فراورده‌های نفتی است. یک چهارم ارزش کل صادرات غیرنفتی ایران سهم پتروشیمی است که با وجود کاهش حجم صادرات، ارزش دلاری آن به نسبت سال قبل ۸۳درصد بیشتر شده. 

۲- مقایسه رشد تجارت خارجی با سال ۱۳۹۹ مقایسه درستی نیست. به دلیل محدودیت کرونا در سال ۲۰۲۰ ارزش کل تجارت جهانی ۷درصد کم شد. برآوردهای سازمان تجارت جهانی حکایت از رشد ۱۱درصدی سال ۲۰۲۱ دارد. این در واقع نه رشد، بلکه نوعی بازگشت به وضعیت سال ۲۰۱۹ بود. 

در ایران نیز آنچه در سال ۱۴۰۰ رخ داده در واقع بازگشت به وضعیت سال ۱۳۹۸ است. مقایسه آمارهای ۹ ماه نخست ۱۴۰۰ و ۱۳۹۸ نشان می‌دهد ارزش صادرات ۹ درصد بیشتر و حجم صادرات حدود ۱۲ درصد کمتر از دو سال پیش است. 

۳- مقایسه آمارهای ماهانه تجارت خارجی ایران نیز نشان می‌دهد، بعد از ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی در مرداد ۱۴۰۰ تغییر قابل ملاحظه‌ای در آمار صادرات غیرنفتی به وجود نیامده است. بنابراین اگر رشد ۴۰ درصدی صادرات غیرنفتی در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۰ را نوعی دستاورد به حساب بیاوریم، چیزی حدود نیمی از آن سهم دولت قبل و نیمی سهم دولت سیزدهم خواهد شد.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گزاره که «صادرات غیرنفتی ایران با وجود تحریم و FATF به نسبت پارسال ۴۰ درصد رشد کرده است» نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.