سورنا ستاری
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری
در سه سال گذشته ۲هزار دانشجوی ایرانی از صد دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند.
نادرست
آیا در سه سال گذشته ۲هزار دانشجوی ایرانی از صد دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند؟
سورنا ستاری می‌گوید: «در سه سال گذشته ۲هزار دانشجوی ایرانی از ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند.»
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری، روز ۷ بهمن ۱۳۹۹ در دیدار با واهان کروبیان وزیر اقتصاد کشور ارمنستان، گفته است:
«توانستیم در طی ۳ سال، ۲ هزار دانشجوی ایرانی را از یکصد دانشگاه برتر دنیا به کشور بازگردانیم. یعنی سالی ۶۰۰ نفر. قطعا این افراد با هدف پول بازنگشتند بلکه برای آنها تاثیرگذاری در جامعه مهم است.»
آیا این آمار درست است؟
خیر. این آمار با گفته‌های پیشین آقای ستاری و آماری که تحت عنوان آمار رسمی مهاجرت ایرانیان منتشر می‌شود، همخوانی ندارد.
اطلاعات موجود در «سالنامه مهاجرتی ایران» در سال ۱۳۹۹ که از سوی بنیاد ملی نخبگان که رئیس آن سورنا ستاری، معاون علمی رئیس‌جمهوری است، نشان می‌دهد در گفته اخیر آقای ستاری دست‌کم ۳۳ درصد اغراق و بزرگ‌نمایی شده است. داده‌های موجود در این سالنامه نشان می‌دهد، در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ در مجموع ۱۵۶۰ نفر جزو آمار «بازگشت تجمعی ایرانیان متخصص خارج از وطن» سرشماری شده‌اند. به عبارتی به طور متوسط سالانه ۲۶۰ ایرانی «متخصص» به داخل کشور بازگشته‌اند.
آمار آقای ستاری در یک بازه سه ساله ۵۰۰ نفر، معدل ۳۳درصد بیشتر از آمار رسمی در یک بازه ۶ ساله است.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، همچنین سامانه‌ای تحت عنوان «سامانه همکاری با متخصصان و کارآفرینی ایرانی خارج از کشور» برای جلب مشارکت و همکاری نخبگان ایرانی راه‌اندازی کرده است. براساس اطلاعات مندرج در این سامانه، از نخبگانی که حاضر به بازگشت یا همکاری از راه دور باشند حمایت‌هایی صورت می‌پذیرد. به نظر می‌رسد هدف این سامانه، هموار کردن راه بازگشت نخبگان ایرانی به داخل کشور باشد.
در این سامانه یک ویدئو تبلیغاتی وجود دارد که اظهارات چند نفر از فارغ‌التحصیلان ایرانی بازگشته به داخل کشور را پخش می‌کند. در بخش «آمار و افتخارات» نیز اطلاعاتی ارائه شده که می‌تواند نشان دهنده میزان استقبال دانشجویان و فارغ التحصیلان ایرانی خارج از کشور از این سامانه و طرح این معاونت برای جلب همکاری باشد.
تصویر بالا روز چهاردهم بهمن ۱۳۹۹ از این سامانه برداشت شده است. چنانکه پیدا است تا این تاریخ ۱۰ هزار نفر نفر در سامانه ثبت نام کرده‌اند، ۲۸۵ نفر در ایران شرکت تاسیس کرده‌اند، ۱۲۶۲ نفر نیز از طرح این معاونت برای اعطای دوره پسا دکترا استقبال کرده و ۳۴۷ نفر نیز قبول کرده‌اند برای فرصت مطالعاتی یا به عنوان استاد مدعو به ایران بازگردند. ضمن اینکه تعداد ۳۷۵۰ نفر نیز آمادگی خود را برای سفر به ایران برای انجام سخنرانی و یا برگزاری کارگاه اعلام کرده‌اند.
مجموع ۱۲۶۲ نفری که برای دوره «پسا دکتری» و ۲۸۵ نفری که نسبت به تاسیس شرکت در ایران اقدام کرده‌اند را می‌توان در ردیف نخبگان بازگشته به ایران ارزیابی کرد؛ یعنی ۱۵۴۷ نفر که نزدیک به «بازگشت تجمعی ایرانیان متخصص خارج از وطن» است. مابقی کسانی هستند که فقط در حد یک سفر کوتاه مدت قول همکاری و بازگشت داده‌اند.
آمار خروج دانشجویان از ایران چقدر است؟
آخرین آمار خروجی دانشجویان که در سالنامه ۱۳۹۹ مهاجرتی ایران منتشر شده مربوط به سال ۲۰۱۷ است. طبق این آمار در ساین سال ۵۲۵۰۰ دانشجوی ایرانی از کشور خارج شده‌اند. این آمار نشان می‌دهد میانگین خروجی دانشجویان از ایران بعد از ۲۰۱۰ به بعد سالانه ۵۱ هزار دانشجو بوده است.
اگر این نسبت در ساأ‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ هم برقرار باشد، حساب و کتاب ورودی و خروجی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان به کشور ۵۰۰ به ۵۱ هزار محاسبه می‌شود. یعنی به ازای هر هر صد دانشجویی که سالانه از کشور خارج می‌شود یک نفر با عنوان «متخصص» به کشور بازمی‌گردد.
در سالنامه مهاجرتی گفته شده تراز خروجی کشور با در نظر گرفتن جمعیت کل دانشجویان و همین‌طور افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در کل جهان چندان زیاد نیست، ولی به پایین بودن نرخ بازگشت به کشور اشاره‌ای نشده است.
میل به مهاجرت و میل به بازگشت در میان نخبگان چقدر برآورد می‌شود؟
برآوردهای رصدخانه مهاجرت ایران که نتایج آن در سالنامه مهاجرتی منتشر شده نشان می‌دهد میل به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ التحصیلان (نمونه ۹۲۵ نفری در دانشگاه‌های ایران)، چیزی در حدود ۴۲ درصد است که ۱۱ درصد آنها برای مهاجرت برنامه‌ریزی و اقدام عملی کرده‌اند. این نرخ در میان فعالان استارتاپ‌ها ۲۷ درصد و برای صاحبان کسب و کارهای کوچک ۴۶ محاسبه شده است.
از سوی دیگر میل به بازگشت در میان دانشجویان حدود ۱۶ درصد برآورد شده است. این نرخ در میان فعالان استارتاپ‌ها ۲۰ درصد و برای صاحبان کسب و کارهای کوچک ۲۴ درصد محاسبه شده است.
جمعیت کل دانشجویان و محققان ایرانی خارج از کشور چقدر است؟
گزارش «فرار مغزها» پروژه ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد آمریکا نیز آمارهای متفاوتی از تعداد دانشجویان و محققان ایرانی در دانشگاه‌های جهان ارائه کرده‌اند. براساس این گزارش تاکنون حدود ۷۰۰ هزار ایرانی متولد شده در خاک ایران در دانشگاه‌های خارجی تحصیل کرده‌اند. براساس این گزارش آمار دانشجویان ایرانی دانشگاه‌های خارجی، از سال ۲۰۰۰ روند رو به رشدی را شروع کرده و در سال ۲۰۲۰ به عدد ۱۳۰ هزار دانشجو رسیده است. این گزارش می‌افزاید بیش از ۱۰۰ هزار محقق ایرانی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دنیا مشغول به کار هستند، که یک سوم کل محققان ایران را تشکیل می‌دهند.
دولت ایران چه اقداماتی برای بازگشت نخبگان انجام داده است؟
سورنا ستاری در سال ۱۳۹۷ در خصوص زیست بومی ایرانی برای بازگشت نخبگان گفته بود: «به‌کار بستن سیاست‌های جذب و ماندگاری مهاجران ایرانی مقیم خارج کشور مبنای سیاست ما است. اگر زیست‌بوم مساعد کارآفرینی و نوآوری نخبگان و تحصیلکردگان ایرانی غیرمقیم فراهم شود، انگیزه آنان برای بازگشت و ماندگاری در کشور فراهم می‌شود. برای تحقق سیاست‌های جذب و بازگشت نخبگان، باید در مهم‌ترین گام محیط کسب‌وکار بهبود یابد. در محیط مساعد برای کسب و کار خلاق و دانش‌بنیان، اقتصاد به جای تکیه به منابع خام و زیرزمینی، بر خلاقیت و نوآوری نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده استوار است.» او در ادامه گفته بود: «در ۲ سال اخیر دانشجویان مشغول به تحصیل در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا حمایت شده‌اند و تلاش می‌کنیم با ایجاد زیست‌بوم مساعد کسب و کار زمینه ماندگاری آنان در کشور و بهره‌مندی از توانمندی‌های خلاقانه آنان را فراهم کنیم.»
او پیشتر در سال ۱۳۹۶ نیز با اشاره به نقش آفرینی دانشجویان در رشد تولید ناخالص داخلی و پیشرفت کشور گفته بود: «نبود زیست‌بوم نوآوری و فناوری در کشور یک خلا بزرگ برای تحقق این امر است. ایجاد زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی تنها راه بازگرداندن دانشجویان و نخبگانی است که از کشور خارج شده‌اند.» او در توضیح تصریح کرده بود: «در زیست‌بوم نوآوری و فناوری باید بخش خصوصی سرمایه‌گذاری بیشتری داشته باشد، استارتاپ‌های تکنولوژی شکل بگیرد و شرکت‌های دانش‌بنیان در اطراف دانشگاه‌ها تشکیل شود. برای ایجاد زیست‌بوم نوآوری و فناوری باید همکاری همه‌جانبه بخش خصوصی و دولتی وجود داشته باشد. زیرا تنها با پول دولتی نمی‌توانیم این اکوسیستم را ایجاد کنیم.»
از اظهارات ستاری، می‌توان برداشت کرد که بهبود فضای کسب و کار، آماده کردن شرایط برای فعالیت و رشد استارت‌آپ‌ها، بها دادن به نوآوری و خلاقیت مبنا و چارچوب کلی زیست بومی است که از آن صحبت می‌شود.
جمع‌بندی
سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری، مدعی است: «در سه سال گذشته ۲هزار دانشجوی ایرانی از صد دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند.»
معلوم نیست منبع این آمار چیست، اما آنچه مشخص است اعداد و ارقام گفته شده با گزارش‌های رسمی معاونت علمی و بنیاد نخبگان همخوانی ندارد.
طبق آمار موجود در سالنامه مهاجرتی سال ۹۹ بنیاد نخبگان، کل آمار «بازگشت تجمعی ایرانیان متخصص خارج از وطن» طی ۶ سال گذشته ۱۵۶۰ نفر بوده است. با این حساب اگر آمارهای بنیاد نخبگان را معتبر بدانیم باید بگوییم رئیس این بنیاد در بیان آمار از بزرگ‌نمایی استفاده کرده است. او آمار تجمیعی ۶ سال را ۳۳ درصد اغراق کرده و طول دوره را ۳ سال کم کرده است.
طبق آمار رسمی از سال ۲۰۱۱ به بعد سالانه ۵۱ هزار دانشجو برای ادامه تحصیل از ایران خارج شده‌اند. در حالی که طی ۶ سال ۱۵۶۰ نفر به کشور بازگشته‌اند. با این حساب تراز ورودی در سال به طور متوسط ۲۶۰ دانشجو است. با این حساب نسبت ورودی و خروجی دانشجویان در هر سال کم‌تر از نیم درصد محاسبه می‌شود. یعنی به ازای هر ۲۰۰ دانشجویی که خارج می‌شوند یک نفر به کشور بازمی‌گردد.
برآوردهای رسمی در داخل کشور نشان می‌دهد میل به مهاجرت در میان دانشجویان بیش از ۴۲ درصد است که از این میان ۱۱ درصد برای این کار برنامه‌ریزی و اقدام کرده‌اند. از آن سو میل به بازگشت در میان کسانی که میل به مهاجرت دارند تنها ۱۶ درصد است.
با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته سورنا ستاری، معاون علمی رئیس جمهوری ایران که «در سه سال گذشته ۲هزار دانشجوی ایرانی از صد دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند» نشان «نادرست» می‌دهد.