همه چیز درباره «هما»
در هفته‌های گذشته و پس از انتشار ویدیویی در شبکه‌های اجتماعی با عنوان «همای سعادت روی شانههایتان»، این پرنده لاشه‌خوار توجه بسیاری از کاربران را به خود جلب کرد.
دیده شدن هما در ایران بی‌سابقه نیست و پیش از این هم در خرداد سال ۱۳۹۹ ثبت ویدیویی از غذا خوردن این پرنده در استان کرمانشاه مورد توجه قرار گرفت.
مشاهده هما از آن جهت در ایران مورد توجه و استقبال قرار می‌گیرد که این پرنده در اسطوره‌های ایران اهمیت خاصی دارد و «بر سر هر که سایه او افتد به دولت و سلطنت رسد» و شعرای زیادی از فردوسی و خاقانی گرفته تا فرخی و نظامی درباره آن شعر سروده‌اند.
این میزان از اهمیت موجب می‌شود که هر بار دیده شدن این پرونده به تولید حجم انبوهی از اخبار و اطلاعات گاه نادرست و غیر دقیق درباره آن بیانجامد. در این فکت‌چک قصد داریم برخی از بحث برانگیزترین ادعاهای مطرح در مورد «هما» را بررسی کنیم.
انتشار ویدیو جدید از هما
ویدیوی جدید از این پرنده را یک عکاس آماتور حیات وحش به نام محسن شکراللهی، در روز ۲۸ بهمن، در صفحه اینستاگرامی به نام «سوفار» منتشر کرد. او در بخش نظرات توضیح داد که این ویدیو نتیجه کار او و یکی از همکارانش است. در ویدئوی منتشر شده یک بهله (واحد شمارش پرنده‌های شکاری) هما و تعدادی زاغچه در حال تغذیه از یک لاشه هستند.
در توضیحات این پست آمده:
«همای سعادت روی شانههایتان»
«از منظر پرنده‌شناسی نام علمی هما یا همان مرغ استخوان‌خوار Gypaetus،barbatus یعنی کرکس ریش دار. هما از پرندگانی‌ست که در تمام طول سال یکجا میماند. هما استخوانهای بزرگ را از ارتفاع زیاد روی سنگ‌ها پرت میکند تا به قطعه‌های کوچک‌تر شکسته شود. همای وحشی به پرهایش خاک سرخ می‌مالد تا ترسناک‌تر به نظر برسد. خاک‌های حاوی اکسید آهن روی این پرنده باعث می‌شود تا ظاهری هولناک و وحشتناک به خود بگیرد. رنگ نارنجی پرهای هما نماد جایگاه و سن آن است. یکی از عادت های هما در هنگام تمیز و مرتب کردن پرهای سینه‌اش استفاده از ترکیبات آهن‌دار موجود در سنگهای مناطق کوهستانی است.»
اطلاعات نادرست و نیمه درست منتشر شده درباره هما
پس از فراگیر شدن بحث‌ها درباره هما، اعتماد آنلاین یک اینفوگرافیک را با عنوان «آشنایی با همای سعادت» منتشر کرده و نوشت که نام علمی پرنده «کرکس ریشدار» است.
«در ویدیویی تایید نشده پرنده «همای سعادت» در اطراف شهر طالقان دیده شد. در افسانه‌های باستانی و تاریخی ایران گفته شده اگر این پرنده از بالای سر فردی رد شود باعث خوشبختی او می‌شود.»
نام علمی پرنده
کارل لینه، گیاه‌شناس و پزشکی که پایه‌گذار نظام نامگذاری حیوانات است در ویرایش دهم کتاب سامانه طبیعت در سال ۱۷۵۸، این پرنده را Bearded vulture به معنای کرکس ریشدار نامگذاری کرده است.
اما نام علمی این گونه بر مبنای سیستم نامگذاری دونامی در زیست شناسی (Gypaetus barbatus) است. در این نامگذاری، نام هر گونه (که پایین‌ترین بخش از سیستم رده‌بندی موجودات زنده است) به زبان لاتین علمیِ جدید آورده می‌شود و دو بخش دارد.
در زبان فارسی از این پرنده با نام «هما» یاد شده است اما «همای سعادت» آنطور که روزنامه اعتماد نوشته، نام پرنده نیست بلکه اصطلاحی توصیفی بر اساس باورهای عامیانه در مورد این پرنده در ادبیات فارسی است.
PH اسید معده هما
یکی دیگر از ادعاهایی که هم در شبکه‌های اجتماعی و هم در روزنامه اعتماد درباره هما مطرح شده درباره توانایی دستگاه گوارش این پرنده لاشه‌خوار است. «PH اسید معده هما یک است، می‌تواند حتی فلزات را ذوب کند».
در تحقیقات مختلف علمی Ph اسید معده کرکس ریشدار نزدیک به یک اعلام شده است، این یعنی محیط معده این پرنده به شدت اسیدی است:
- «معده کرکس ریشدار اسید هیدروکلریک تقریبا خالص تولید میکند که تضمین میکند استخوانهای مصرف شده به طور کامل هضم می‌شوند. مواد معدنی استخوان-عمدتاً فسفر و کلسیم - که در مدفوع تخلیه می‌شوند، گلوله‌های سفید و سفت و خشک تولید می‌کنند.»
- «معده بسیار اسیدی (PH کمتر از یک) کرکس ریشدار قادر است در عرض ۲۴ ساعت استخوان‌ها را متلاشی کند. بر این اساس، هیچ استخوانی در مدفوع آن یافت نمی‌شود.»
می‌دانیم که اسید هیدروکلریک یا جوهر نمک به طور طبیعی در دستگاه گوارش انسان هم وجود دارد. در معده انسان Ph این اسید بین ۱.۵ تا ۲ است.
مقیاس Ph عددی بین ۰ تا ۱۴ در مقیاس لگاریتمی است، در این مقیاس، هفت خنثی است، مانند آب مقطر. اعداد هر چه از ۷ بیشتر شوند، نشانه محیط قلیایی و هر چه کمتر شوند نشانه محیط اسیدی‌اند.
معده هما می‌تواند فلزات را در خود ذوب کند؟
اولا اینجا عبارت «ذوب» نادرست است. «ذوب‌شدن» اتفاقی «فیزیکی» است که جامد را به مایع تبدیل میکند. ذوب فلزات مختلف در دمای بسیار بالایی رخ می‌دهد. غیر از جیوه که در دمای معمولی، ذوب شده‌است، بقیه فلزات جامد هستند.
کلمه درست «حل شدن» فلز در اسید بوده که عملی «شیمیایی» است. اسید معده یک گونه از کرکس‌ها دارای Ph کمی بالاتر از صفر است. کمتر از اسید باتری خودرو و ۱۰۰ برابر غلیظ‌تر از اسید معده انسان است. به همین دلیل کرکس‌ها می‌توانند تقریباً هر چیزی را که مرده و فاسد شده است بخورند، از جمله حیواناتی که در اثر عفونت مرده‌اند.
Ph اسید معده کرکس ریشدار نزدیک به یک است، این محیط بسیار اسیدی در تجزیه مواد آلی و استخوان‌ها موثر است، اما باید در نظر داشت که یک کرکس ریشدار برای هضم یک استخوان تقریبا به ۲۴ ساعت زمان نیاز دارد.
با وجود آنچه گفته شد توانایی حل کردن فلز موضوع متفاوتی است. فلزات تحت واکنش‌های شیمیایی خاصی حل می‌شوند که معمولاً شامل اکسیداسیون و احیا است و سرعت حل شدن آنها به نوع فلز و شرایط خاص محیط بستگی دارد. اسید معده در درجه اول اسید هیدروکلریک (HCl) است که می‌تواند با فلزات خاصی واکنش نشان دهد و در طول زمان منجر به خوردگی یا انحلال شود. بنابراین، در حالی که اسید معده کرکس در تجزیه مواد آلی و حتی استخوان ها بسیار موثر است، توانایی آن در حل کردن فلزات محدود است و به نوع فلز و زمان قرار گرفتن در معرض آن بستگی دارد.
رنگ پرها
روزنامه اعتماد در توضیح رنگ پرهای این پرنده نوشته که «رنگ اصلی هما، سفید است اما به علت حمام در آب‌های حاوی گوگرد، به منظور باکتری‌زدایی، به مرور زرد می‌شود.»
جستجو‌های ما در منابع مختلف، به یک مقاله علمی رسید که در آن گروهی از محققان به بررسی دلایل احتمالی تغییر رنگ در پرهای کرکس‌های ریشدار پرداخته بودند:
«کرکس‌های ریشدار، همراه با کرکس مصری، در استفاده از رنگ‌های آرایشی روی پرهای خود در میان شکارچیان منحصر به فرد هستند. رنگ‌آمیزی آرایشی به‌عنوان استفاده فعال و عمدی رنگدانه‌های ناخواسته (خارجی) توسط یک پرنده بر روی پرهای آن تعریف شده است و در حداقل ۲۸ گونه پرنده گزارش شده است… کرکس‌های ریشدار به‌طور مرتب چشمه‌های آهن‌دار برای اهداف آرایشی دیدن می‌کنند تا رنگ پرهای مایل به قرمز خود را به دست آورند. فرضیه‌های گوناگونی برای توضیح این کاربرد عمدی رنگ‌آمیزی تصادفی پیشنهاد شده است: ۱- برای نشان دادن وضعیت تسلط فردی. ۲- برای بهره‌برداری از اثر ضد باکتری اکسیدهای آهن یا اخرا برای تخریب پرها بخاطر باکتری‌ها ۳- برای موفقیت در جفت‌گیری و محافظت از جنین‌های در حال رشد خود.»
آنها با انجام آزمایش‌های متنوع و با استفاده از رویکردهای تجربی در نهایت به نتایجی در رد فرضیه باکتری زدایی رسیدند:
« این نتایج در تضاد با این فرضیه است که اکسیدهای آهن نقش ضد باکتریایی در کرکس‌های ریش دار دارند. استفاده این کرکس‌ها از خاک‌های قرمز ممکن است به عنوان یک نشانه برای محدوده قلمرویی عمل کند، اما ممکن است در فرآیندهای دیگری مانند جفت‌گیری و حفظ طولانی مدت جفت، همانطور که برای کرکس مصری Neophron percnopterus گفته می‌شود، نقش داشته باشد.»
هما در تخت جمشید
یکی دیگر از ادعاهایی که طی این چند روز در شبکه‌های اجتماعی و در گزارش روزنامه اعتماد هم مطرح شده این است که نقش این پرنده بر سرستون‌های تخت جمشید وجود دارد و در آرم هما، «هواپیمایی ملی ایران» هم از آن استفاده شده. این ادعا به کرات در توییتر و کانال‌های تلگرامی تکرار و با استقبال زیادی مواجه شد.
این ادعا هم صحیح نیست.
سرستون‌های تخت جمشید مربوط موجودی افسانه‌های به نام شیردال یا گریفین (Griffin) است، موجودی با تن شیر و سر دال (نوعی کرکس، متفاوت از هما که به نام کرکس گریفین نیز شناخته می‌شود) و گوش اسب است.
احتمالا اینکه «هواپیمایی ملی ایران» با حروف اختصاری «هما»، از عکس این سرستون‌ها یا همان شیردال به عنوان نماد خود استفاده کرده این تصور غلط اما معمول را به وجود آورده است که این سرستون‌ها همان «هما» پرنده مورد بحث ماست. این لوگو را ادوارد تیگران زهرابیان، معمار و طراح ایرانی ارمنی‌تبار در سال ۱۳۴۱ طراحی کرد.
علی سامی، رئیس وقت اداره باستان‌شناسی فارس و بنگاه علمی تخت جمشید در زمان حفاری‌های سال ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۸ در این منطقه، در کتاب خود با عنوان « گزارش‌های باستان‌شناسی» به این سرستون‌ها اشاره کرده است. او در این کتاب که در اسفند ۱۳۳۸ منتشر شد درباره سرستون‌های «عقاب دوسر» می‌نویسد:
«می توان تصور کرد که آنها را به صورت نمونه جهت مدخل کاخ آپادانا یا مدخل نیمه تمام قصر صد ستون تراشیده باشند ولی مورد پسند شاهنشاه قرار نگرفته، از این جهت از تراش و تهیه و به کار بردن نظائر آن خودداری نمودند… اینها حدس‌هایی است که بنظر می‌رسد و البته موضوع قابل تعمق و تحقیق بیشتری است.»
صید هما
در روزهای اخیر همچنین عکس‌هایی منتشر و با استناد به آنها ادعا شد که «هما»ی دیده شده در طالقان صید و اسیر شده است.
در یکی از عکس‌ها همایی در دست دو مرد دیده می‌شود، به نظر می‌رسد که پرنده زنده است و دو مرد در حال نگاه کردن به دوربین هستند.
این عکس قدیمی و مربوط به بهمن ماه سال ۱۴۰۰ است. در آن روز یک همای زخمی در کوه‌های شمالی زنجان در ارتفاعات اراضی روستای شیرمشه از توابع طارم محیط‌بانان نجات یافت و به زنجان منتقل شد.
ویدیوی دیگری با توضیح «گرفتن همای سعادت توسط یک پیرمرد رهگذر در خیابان‌های تهران منطقه مشیریه!» منتشر شده است. در این ویدیو در حاشیه خیابانی یک مرد مسن به دنبال پرنده بزرگی که به نظر می‌رسد توان پرواز ندارد در حال دویدن است و در نهایت پرنده را می‌گیرد.
پرنده در تصویر هما است. بزرگی جثه، ترکیب رنگ بالهای پرنده، رنگ مایل به نارنجی جلوی سینه، پرهای ریش‌مانند زیر منقار پایین و شکل منقار پرنده اسیر شده نشان می‌دهد که پرنده موجود در ویدیو هماست.
از پلاک ماشین‌های پارک شده در حاشیه خیابان (پلاک‌های ۲۲، احتمالا ۹۹ و ۴۰) به نظر می‌رسد که این ویدیو در تهران ضبط شده باشد. از پوشش مرد و عابران برمی‌آید که ویدئو در فصل سرما ضبط شده باشد ما سابقه‌ای از انتشار این ویدیو پیش از این پیدا نکردیم. اما از وضعیت پرنده و اینکه توان پرواز ندارد به نظر می‌رسد که پرنده پیش از این زنده‌گیری شده و نگهداری می‌شود.
نکته قابل توجه اینکه هما بر اساس قوانین شکار و صید پرنده‌ای حفاظت شده است و هر گونه صید، شکار، خرید و یا فروش آن ممنوع بوده و مشمول مجازات است. در ماده ۸ آیین نامه اجرایی قانون شکار و صید آمده است:
«خرید و فروش، آکنده سازی (تاکسیدرمی)، عرضه، نگهداری، حمل، صادرات، واردات و صادرات مجدد کلیه جانوران وحشی(اعم از بومی و غیربومی) زنده و کشته و اجزای آنها و جانوران وحشی آکنده سازی (تاکسیدرمی) شده بدون تحصیل پروانه از سازمان ممنوع است و متخلفین علاوه بر جبران ضرر و زیان وارده مشمول مجازات موضوع ماده (۱۰) قانون شکار و صید ـ مصوب ۱۳۴۶ ـ با اصلاحات بعدی آن می‌شوند.»
آیا هما یک موجود افسانه‌ای است؟
دهخدا در توضیح واژه هما آورده است: «مرغی است که استخوان می‌خورد. پشتش سیاه مایل به خاکستری، سینه‌اش حنایی بی‌نقش، دوشاخ مانند شاخ بوم و ریش زیبا و بال‌هایی از قره‌قوش بلندتر دارد.»
حسن ذوالفقاری در کتاب باورهای عامیانه می‌نویسد: «هما پرنده اسطوره‌ای و معروف در ادبیات فارسی است که رمزپردازی آن با مفاهیم دولت و اقبال مرتبط می‌شود. هما در بلندای آسمان پرواز میکند و فضایل و نیکویی‌های خود را به کسانی که با بالهای خود پوشانده، عطا میکند. هرگاه هما بر سر کسی می‌نشست، او را شاه می‌کردند. در ادبیات فارسی او را به فال نیک می‌گیرند و بیشتر از سایه خجسته و سعادت‌بخش آن یاد کرده‌اند: همای اوج سعادت به دام ما افتد، اگر تو را گذری بر مقام ما افتد».
رد پای هما در اوستا هم وجود دارد: «هومیاhu.mayâ و هومایا hu-mâyâ به معنی فرخنده و خجسته در اوستا بسیار به کار رفته است.»
در ادبیات فارسی دستکم از قرن چهارم و زمان فردوسی اشاره‌های بسیاری به پرنده‌ای به نام هما شده است. در بسیاری از موارد آنچه از صفات هما، مورد توجه ادیبان قرار گرفته، باور به خوش‌یمنی سایه بالهای این پرنده‌است.
- تو فرّ همایی و زیبای گاه … تو تاج کیانی و پشت سپاه (فردوسی)
- هما چو برد سر کس سایه افکند چه عجب …گر جهان همه او را شود کران بکران (فرخی سیستانی)
- سایهٔ طایر کم‌حوصله کاری نکند… طلب از سایهٔ میمون همایی بکنیم. (حافظ)
آیا کرکس ریشدار همان «هما»ی داستان‌های فارسی است؟
از سیمرغ تا دیو و اژدها معمولا آنچه در افسانه‌ها و اساطیر آمده، وجود خارجی نداشته است، اما کرکس ریشدار که امروز در ایران به آن هما گفته می‌شود پرنده‌ای است که در گستره‌ای بزرگ از تبت، شبه قاره هند، مغولستان، چین، ایران، جنوب اروپا گرفته تا شرق آفریقا زندگی میکند.
اما می‌دانیم که هما مورد اشاره در ادبیات فارسی نه تنها از خانواده کرکس‌ها بوده،
- تا نبود چون همای فرخ کرکس … همچو نباشد به شبه باز خشین پند (فرخی سیستانی)
بلکه تفاوت‌هایی هم با دیگر کرکس‌ها داشته است.
- از مزاج اهل عالم مردمی کم جوی از آنک … هرگز از کاشانهٔ کرکس همائی برنخاست (خاقانی)
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این گونه با دیگر کرکس‌ها، زندگی انفرادی آنها است، هما معمولا تنها در ارتفاعات بالا و در گستره‌ای وسیع زیست میکند. سبک زندگی که احتمال دیده شدن آن را کاهش داده است
پرندگان در ایران چگونه نامگذاری شدند؟
برای پاسخ به این سوال سراغ سام خسروی‌فرد متخصص بوم‌شناسی رفتیم و از او درباره تاریخچه نامگذاری حیوانات در ایران پرسیدیم:
«یکی از اولین کارها بعد از راه اندازی سازمان شکاربانی و نظارت بر صید و بعدها سازمان حفاظت از محیط زیست این بود که اطلاعاتی درباره طبیعت ایران جمع آوری شود که قابل استناد هم باشد و به شکل یک مرجع درآید. کتاب پرندگان ایران در سال ۱۳۵۴ منتشر و اطلاعاتی درباره ۴۹۰ گونه پرنده در آن گردآوری شده بود. در آن زمان از این تعداد ۳۲ گونه به صورت اتفاقی در ایران گزارش شدند. در مقدمه کتاب به این نکته اشاره شده که با نام‌هایی تازه و ناآشنا روبه‌رو می‌شویم. و اتفاقا نامگذاری پرندگان -در کنار جمع‌آوری اطلاعات و نداشتن تصاویر رنگی مناسب برای تهیه کتاب- از جمله دشواری‌های دست‌اندرکاران تهیه این مجموعه بوده.
در نتیجه برای گردآوری اسامی فارسی و محلی کارشناسان آن سازمان در نقاط مختلف کشور جست‌وجو کردند تا از مردم شهرها و روستاهای مختلف اسامی اصیل و دقیقی برای پرندگان پیدا کنند. با این حال فقط توانستند برای ۴۰ درصد پرندگان نام محلی ایرانی انتخاب کنند. و بقیه اسامی را کارشناسان به ناچار از طریق اقتباس، تلفیق و گاه با توجه به خصوصیات پرنده، خود نامگذاری کرده‌اند. با این حال اسامی جانوران و گیاهان به هر زبانی (چه فارسی و چه انگلیسی و …) چندان دقیق نیست. یک پرنده در یک منطقه یک نام و در منطقه دیگر ممکن است نام دیگری داشته باشد. برای همین در مجامع و متون علمی از سامی لاتین (یا همان نام علمی) استفاده می‌شود که درباره آنها اتفاق نظر وجود دارد.»
جمع‌بندی
در هفته‌های گذشته و پس از انتشار ویدیویی در شبکه‌های اجتماعی با عنوان «همای سعادت روی شانههایتان»، این پرنده لاشه‌خوار توجه بسیاری از کاربران را به خود جلب کرد.
به دلیل اهمیت این پرنده در باورهای عمومی مردم ایران، هر بار دیده شدن آن با تولید حجم انبوهی از خبرهای نادرست و نیمه‌درست در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی همراه است.
روزنامه اعتماد بعد از انتشار این ویدیو یک اینفوگرافی با عنوان آشنایی با «همای سعادت» منتشر کرده و در آن ادعاهای نادرست و نیمه درستی را منتشر کرده است.
یکی از این ادعاها این است «PH اسید معده هما یک است، می‌تواند حتی فلزات را ذوب کند». PH اسید معده کرکس ریشدار یا همان هما، نزدیک به یک است، و می‌تواند در عرض ۲۴ ساعت استخوان‌ها را متلاشی کند. ذوب فلزات اما یک فرایند فیزیکی است و بجز برای جیوه، در مورد سایر فلزات در دمای بالا صورت می‌گیرد و در این مورد بی‌معنی است. اگر منظور توانایی «حل کردن» فلزات در معده این کرکس باشد، در حالی که اسید معده هما در تجزیه مواد آلی و حتی استخوان ها بسیار موثر است، توانایی آن در حل کردن فلزات محدود است و به نوع فلز و زمان قرار گرفتن در معرض آن بستگی دارد.
روزنامه اعتماد در توضیح رنگ پرهای این پرنده هم نوشته که «رنگ اصلی هما، سفید است اما به علت حمام در آب‌های حاوی گوگرد، به منظور باکتری‌زدایی، به مرور زرد می‌شود.» هما به‌طور مرتب پرهای خود را در چشمه‌های آهن‌دار می‌شوید تا پر رنگ مایل به قرمز خود را به دست آورد. اهداف مختلفی از جمله؛ نشان دادن سلطه و برتری به سایر همنوعان، بهره‌برداری از اثر ضد باکتری اکسیدهای آهن یا اخرا برای کاهش تخریب پرها و در نهایت تلاش برای موفقیت در جفت‌گیری و محافظت از جنین‌های در حال رشد برای این کار عنوان شده.
یکی دیگر از ادعاهای مطرح شده این است که نقش هما بر سرستون‌های تخت جمشید وجود دارد. موجود پرنده مانندی که در سرستون‌های تخت جمشید دیده می‌شود، موجودی افسانه‌های به نام شیردال یا گریفین (Griffin) است، با تن شیر و سر دال (نوعی کرکس، متفاوت از هما) و گوش اسب است. احتمالا اینکه «هواپیمایی ملی ایران» با حروف اختصاری «هما»، از عکس این سرستون‌ها به عنوان نماد خود استفاده کرده این تصویر غلط اما معمول را به وجود آورده است که این سرستون‌ها همان «هما» پرنده مورد بحث ماست.
کرکس ریشدار یا هما در گستره‌ای عظیم از تبت، شبه قاره هند، مغولستان، چین، ایران، جنوب اروپا گرفته تا شرق آفریقا زندگی میکند. از هما در ادبیات فارسی به کرات یاد شده و از فردوسی و خاقانی گرفته تا فرخی و نظامی درباره آن شعر سروده‌اند.