آیا اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در دسترس ایرانیان است؟

روز اول مهر ۱۴۰۱، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده اعلام کرد برخی معافیت‌های تحریمی را برای شرکت‌های حوزه فناوری در نظر گرفته تا شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های اینترنتی مختلف بتوانند خدمات بیشتری در اختیار مردم ایران قرار دهند.

ایلان ماسک مدیرعامل شرکت اسپیس‌اکس، صاحب پروژه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در واکنش به توییتی از وزیر خارجه آمریکا در این‌باره نوشت:‌ 

«در حال فعال‌سازی استارلینک…»

آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا در آن توییت از رفع تحریم‌های حوزه ارتباطات دیجیتال برای مقابله با سانسور دولت ایران سخن گفته بود:

«ما امروز برای پیشبرد آزادی اینترنت و جریان آزاد اطلاعات برای مردم ایران اقدام و مجوز عمومی را برای دسترسی بیشتر آنها به ارتباطات دیجیتال برای مقابله با سانسور دولت ایران صادر کردیم.»

واکنش ایلان ماسک موجی از امیدواری را میان کاربران ایرانی شبکه‌های مجازی به همراه داشت و گمانه‌زنی‌ها در مورد زمان احتمالی فعال شدن اینترنت استارلینک برای ایرانیان آغاز شد. 

دو روز بعد کریم سجادپور، تحلیل‌گر مسائل ایران-آمریکا در موسسه «کارنِگی برای صلح بین‌الملل» در توییتر شرح کوتاهی از مذاکره تلفنی‌اش با ایلان ماسک را نقل کرد که گفته‌بود استارلینک اکنون در ایران فعال شده‌است:

من با ایلان ماسک درباره استارلینک در ایران حرف زدم. او به من اجازه داد تا این را به اشتراک بگذارم: استارلینک اکنون در ایران فعال شده‌است. این مستلزم استفاده از پایانه‌های داخل کشور است که من گمان می کنم دولت [ایران] از آن حمایت نخواهد کرد، اما اگر کسی بتواند ترمینال‌ها را وارد ایران کند، کار خواهد کرد.

این اظهارنظر به سرعت مورد توجه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی قرار گرفت و عده‌ای نیز به تایید آن پرداختند و خبر فعال شدن این سرویس در ایران را در رسانه‌ها اعلام می‌کردند. 

همزمان با این اظهارنظرها، فایل‌ها و اپلیکیشن‌های اندرویدی با ادعای دسترسی به اینترنت استارلینک در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که امنیت کاربران را به‌خطر می‌انداخت. هیچ کدام از این فایل‌ها ارتباطی با استارلینک نداشته‌اند و عواقب استفاده از آنها معلوم نیست.

اما آیا این ادعا که اینترنت استارلینک در دسترس ایرانیان است و تنها به دیش و رسیور احتیاج است حقیقت دارد؟ چقدر تا دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای فاصله داریم؟ این‌ها سوالاتی‌ است که قصد داریم در این راستی‌آزمایی پاسخ دهیم.

اجزای اینترنت ماهواره‌ای چیست؟

اینترنت ماهواره‌ای یکی از انواع راه‌های دستیابی به خدمات اینترنتی است. در این روش ارسال و دریافت اطلاعات از طریق امواج ماهواره‌ای و مستقل از خطوط ارتباطی زمینی است.

سیستم بانک‌داری جهانی از همین طریق به اینترنت متصل است. اما پیش از این، ماهواره‌هایی که این ارتباط را محقق می‌کردند، در مدار GEO (زمین آهنگ) قرار داشتند که حدود ۳۶هزار کیلومتر از سطح زمین فاصله دارد. این فاصله با توجه به محدودیت سرعت نور باعث تاخیری حدود نیم ثانیه در ارتباطات می‌شد.

این موضوع برای حواله‌جات بانکی که چند ثانیه در تحویل آن مهم نیست، تاثیری ندارد. اما قطعا نمی‌توان نیازهای امروز اینترنتی مانند ارتباطات در لحظه، اسناد روی پلت‌فرم‌های ابری یا بازی آنلاین را میزبانی کند. به‌این ترتیب نیاز است که ماهواره در فاصله بسیار کمی از زمین باشد تا تاخیر (Latency) کم باشد.

سیستم اینترنت ماهواره‌ای از سه جز تشکیل شده است:

1. دیش و رسیور یا همان ترمینال
2. ماهواره
3. اتصال ماهواره به اینترنت (از طریق ایستگاه زمینی یا ارتباطات نوری - Optical Communication با لیزر بین ماهواره‌ها)

برای برقرار ارتباط ایرانیان با اینترنت از طریق ماهواره باید هر ۳ جز بتواند به خوبی کار کند و به‌خصوص امکان ارسال اطلاعات باشد.

آیا ماهواره‌های استارلینک آماده هستند؟

استارلینک به جای استفاده از چند ماهواره بزرگ در مدار GEO از هزاران ماهواره کوچک در مدار LEO یا «Low Earth Orbit» استفاده می‌کند که تنها در فاصله ۵۰۰ کیلومتری از سطح زمین و با سرعتی حدود ۲۷هزار کیلومتر بر ساعت به دور سیاره می‌چرخند. این مدار زمین ایستا کوتاه شده سرعت اینترنت را بهبود می‌بخشد و سطح تاخیر را کاهش می‌دهد.

شرکت استارلینک از ابتدای این پروژه تاکنون بیش از ۳۰۰۰ ماهواره را به جو زمین ارسال کرده که از این تعداد نزدیک به ۲۶۰۰ ماهواره کماکان در حال فعالیت هستند و قرار است در نهایت تعداد این ماهواره‌ها به ۴۲۰۰۰ عدد برسد.

آیا این ماهواره‌ها در آسمان ایران هم حضور دارند؟

بله مجموعه ماهواره‌های استارلینک هم اکنون در آسمان ایران هم حضور دارند. نرم‌افزارهای مختلفی وجود دارد که شما با استفاده از آنها می‌توانید زمان مشاهده و رصد این ماهواره‌ها را نسبت به مکانی که در آن حضور دارید بیابید. اگر به نسخه‌های مختلف آنلاین یا آفلاین نرم افزار Stellarium مراجعه کنید می‌توانید زمان و مکان رصد تعدادی از آنها را محاسبه کنید.

انواع ماهواره‌های استارلینک

شرکت استارلینک تا امروز سه نوع ماهواره‌ متفاوت را برای اجرای پروژه های خود طراحی کرده است. 

ماهواره‌های نسل ۱: 

ماهواره‌های نسل ۱ استارلینک که هم‌اکنون در آسمان در حال گردش به دور زمین هستند با ظرفیت ۱۸ مگابایت بر ثانیه معمولا در ارتفاع ۵۰۰-۵۶۰ کیلومتری قرار دارند و با ۲۶۰ کیلوگرم وزن بسیار سبک‌تر از دیگر ماهواره‌های موجود طراحی‌ شده‌اند. این ماهواره‌ها مجهز به ۴ آنتن آرایه فازی‌اند و تنها می‌توانند میان کاربر و ایستگاه زمینی ارتباط برقرار کنند.

ماهواره‌های نسل ۱/۵:

این نسل از ماهواره‌های استارلینک از مهر ۱۴۰۰ وارد جو زمین شدند. آنها به دلیل داشتن امکان ارتباط لیزری میان‌ماهواره‌ها، نسبت به نسل قبلی ۳۵ کیلوگرم سنگین‌تر هستند. ارتباط لیزری میان ماهواره‌ها می‌تواند در عمل منجر به حذف ایستگاه‌های زمینی شود.

ماهواره‌های نسل ۲ :

ماهواره‌های نسل ۲ استارلینک با قابلیت ارتباط لیزری و با ظرفیت ۸۰ گیگابایت بر ثانیه قرار است به زودی به آسمان پرتاب شوند. این ماهواره‌ها از هر دو مدل قبلی سنگین‌تر و بزرگ‌تر هستند (۸۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرم). به دلیل سایز متفاوت، این ماهواره‌ها را نمی‌توان با موشک‌های فالکون ۹ اسپیس‌اکس به فضا پرتاب کرد. برای همین کمپانی منتظر است تا پروژه موشک استارشیپ تکمیل شود تا ماهواره‌های لیزری را با آنها به فضا پرتاب کند.

آیا اتصال ماهواره به شبکه جهانی اینترنت در بالای ایران برقرار است؟

در حال حاضر ماهواره‌های استارلینک برای برقراری ارتباط با شبکه جهانی نیازمند ارتباط با یک ایستگاه زمینی‌اند و فعلا بدون این ایستگاه‌های زمینی امکان اتصال به اینترنت وجود ندارد. طبق اطلاعات موجود تاکنون چیزی کمتر از ۱۰۰ ایستگاه زمینی زمینی در آمریکا، اروپا، استرالیا، شیلی و … نصب و راه‌اندازی شده‌است.

برای استفاده از این اینترنت، ماهواره باید همزمان دیش کاربر و ایستگاه زمینی را در میدان دید خود داشته باشد. پس فاصله میان کاربر و ایستگاه زمینی نباید از حد مشخصی (حدود ۱۰۰۰ کیلومتر) افزایش یابد.

همان طور که از نقشه زیر پیداست در ایران و کشورهای اطراف ایران تاکنون هیچ ایستگاهی راه‌اندازی نشده‌است اما غیر از افغانستان، همه همسایه‌های ایران در لیست «به‌زودی…» (Coming Soon) استارلینک قرار دارند.

اما یک شانس دیگر برای اتصال اینترنت ماهواره‌ای ایران باقی است و آن ارتباطات نوری (لیزری) است. در این روش نیازی نیست همه ماهواره‌ها به زمین متصل باشند، بلکه ماهواره‌ها می‌توانند با یکدیگر از طریق اتصال لیزری اطلاعات را رد و بدل کنند و ماهواره‌ای که بالای یک ایستگاه زمینی است، این اطلاعات را به زمین منتقل می‌کند.

اتصالات لیزری ماهواره‌های استارلینک، هرچند فعال نشده‌است، اما آزمایش شده و آزمایش هم کاملا موفقیت‌آمیز بوده‌است. بنابراین ممکن است این ارتباطات در مرحله بعدی آزمایش، برای مردم ایران تست شود. اما هنوز این شرکت هیچ اطلاعاتی در این زمینه منتشر نکرده‌است.

در هر لحظه تقریبا بین ۱۵ تا ۲۰ ماهواره استارلینک در آسمان ایران هستند. با توجه به اینکه نیمی از ماهواره‌های استارلینک از نسل یک (بدون ارتباطات لیزری) و نیمی‌دیگر از نسل ۱/۵ (با ارتباطات لیزری) هستند بنابراین می‌توان انتظار داشت که در هر لحظه به‌تعداد کافی از ماهواره‌هایی که توان برقراری ارتباطات لیزری را دارند، برای پوشش ایران، در بالای سر کشور باشد.

اما اینکه این نوع ارتباطات فعال شده باشد، نه از سوی شرکت اسپیس‌اکس رسما اعلام شده و نه تست آن در ایران اعلام شده‌است. تلاش‌های گروهی از فعالان ایرانی نزدیک به این کمپانی در کالیفرنیا این شائبه را به‌وجود آورده‌است که ممکن است با‌توجه به وضعیت ایران، این تست با توجه به شرایط امنیتی، در سکوت خبری از سوی این شرکت در حال انجام باشد. چنین موضوعی، مستقلا قابلیت تایید ندارد.

آیا انتقال ترمینال (دیش و رسیور) به ایران راحت است؟

استارلینک قوانینی دارد که اجازه نمی‌دهد کاربران بتوانند به‌راحتی با هر ترمینالی در هر جایی به اینترنت وصل شوند. اما می‌دانیم که شرایط ایران متفاوت است و مانند اوکراین که با حذف نرم‌افزاری این قوانین (ایجاد لیست سفید) امکان برقراری ارتباطات ماهواره‌ای مهیا شد، به‌راحتی می‌توان این قوانین داخلی را کنار گذاشت.

تصور می‌شود که ممکن است در مورد مسائل مالی و پیش‌پرداخت و اشتراک ماهانه دستگاه هم به‌نظر نمی‌رسد شرکت اسپیس‌اکس در این مساله به‌دنبال منفعت مالی باشد. براساس لحن توییت‌های ایلان ماسک این گمانه مطرح است که در وضعیت ایران، اسپیس‌اکس بیشتر به‌دنبال یک فعالیت «مسئولیت مدنی» (CSR) است. ما مستقلا نمی‌توانیم این موضوع را تایید کنیم و این شرکت هم اطلاعی درباره وضعیت اشتراک برای ایرانیان اعلام نکرده‌است. بنابراین احتمالا برای کاربران ایرانی، حداقل تا زمانی که شرایط فعلی برقرار است، این اینترنت رایگان خواهد بود.

اما باید به این نکته توجه کرد که در ایران بیش از ۲۰ میلیون کاربر اینترنت ثابت و بیش از ۵۰ میلیون نفر با حدود ۱۰۰ میلیون سیم‌کارت، کاربر اینترنت موبایل وجود دارد. فعلا دستگاه موبایلی که قابلیت ارتباط اینترنتی با ماهواره را داشته‌باشد وجود ندارد.

ممکن است در نتیجه فعالیت‌های اسپیس‌اکس چند هزار دستگاه ترمینال استارلینک وارد کشور شود. این تعداد دستگاه به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند جایگزین شبکه اینترنت ایران شود. بلکه می‌تواند در شرایط بحرانی مانند اعتراضات مدنی که جمهوری اسلامی، ارتباطات اینترنتی را با اختلال مواجه کرده یا به‌کلی قطع می‌کند، یک راه ارتباطی جایگزین و موقت برای ارتباط با دنیای آزاد را فراهم کند.

تامین چند میلیون دستگاه برای پاسخگویی به نیاز اینترنتی کاربران، نیازمند سازمان عظیمی برای لجستیک و تدارکات است که فعلا در داخل کشور مهیا نیست.

اما باز هم در شرایط بحرانی، تنها به این نمی‌توان بسنده کرد. ممکن است امکان دسترسی تعداد بسیار بیشتری از کاربران به اینترنت ماهواره‌ای از طریق شبکه‌های ad-hoc (راه‌حل‌های سریع و موقت) فراهم شود. پست محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات جمهوری اسلامی، در کانالش تلگرام و میانه اعتراضات پس از کشته شدن مهسا امینی، به چنین راه‌حلی اشاره دارد (به محتوای فنی آن ایرادهایی گرفته شده اما منظور چنین مفهومی است):

ساختار احتمالی شبکه‌ی فیلترگریز در دنیا: هر گوشی تلفن همراه یک میکرو بی‌تی‌اس
منظومه‌ی ماهواره‌ای استارلینک، بار دیگر در ایران خبرساز شد. اگر پژوهشگر اینترنت هستید و یا مطلع از تحولات فناوری اطلاعات؛ پیشنهاد می‌کنم برای آگاهی از آنچه به احتمال زیاد به وقوع خواهد پیوست، سه موضوع زیر را با جزییات بیشتری مطالعه کنید.
اول: ساختار منظومه‌های ماهواره‌ای سلولی پرظرفیت، مانند استارلینک
دوم: ساختار شبکه‌های Adhoc با تکیه بر مدل مفهومی شبکه‌های ساختار تصادفی مبتنی بر بلاک‌چین، مثل پروژه هلیوم
سوم: ساختار پیام‌رسان‌های P2P با تکیه بر ساختار تبادل اطلاعات نسخه‌های اولیه Skype و یا ساختار نرم افزار iMesh
تلفیق این سه تکنولوژی، تشکیل دهنده ساختار ‌ احتمالی «اینترنت فیلترگریز» خواهد بود.
به بیان ساده، برای حضور در شبکه فیلتر‌گریز نیازی به نصب آنتن‌های استارلینک در «همه» جا نیست، گوشی هر فرد احتمالا میکروبی‌تی‌اس یک شبکه فیلترگریز خواهد بود. بنابراین اصولا چالش هزینه یا ظرفیت در این میان جدی نیست، چالش‌های پیش رو بیشتر در نحوه مدیریت شبکه‌های Adhoc است.

آیا امکان کشف فرستنده در داخل ایران یا ارسال پارازیت برای گیرنده وجود دارد؟

در ترمینال‌های استارلینک از آنتن‌های آرایه فازی (Phased Array) استفاده شده که ارسال پارازیت و ایجاد اختلال در روند ارسال و دریافت داده را اگر نه غیرممکن، بلکه بسیار دشوار خواهند کرد.

آیا موانع حقوقی مانع توزیع اینترنت استارلینک نمی‌شود؟

سازمان ملل متحد، نهادی به‌نام «اتحادیه جهانی مخابرات» یا ITU دارد که وظیفه هماهنگی برای تنظیم‌گری در فضای تبادل اطلاعات در جهان را برعهده دارد.

براساس یکی از اصول اساسی نظم بین‌الملل یعنی «حق حاکمیت»، قوانین بین‌المللی، حق هر کشور را بر محدوده فرکانس‌هایی رادیویی که در فضای آن کشور منتشر می‌شود به‌رسمت شناخته‌است. در هر کشور سازمانی نقش تنظیم‌گری در این زمینه را برعهده‌دارد. از ایران نیز سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی، زیر نظر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، مرجع تصمیم‌گیر درباره فرکانس است.

یعنی در حالت عادی اگر شرکتی مانند استارلینک بخواهد در محدوده فرکانسیش، امواج رادیویی را برای ارتباطات اینترنتی در فضای ایران منتشر کند، باید از این سازمان مجوز بگیرد. بعید است جمهوری اسلامی تن به چنین مجوزی بدهد، زیرا ساختار اینترنت ایران برخلاف بسیاری از کشورهای دنیا، یک ساختار مرکزگرا است و همه توزیع‌کنندگان خدمات اینترنتی باید به طور انحصاری پهنای باند را از شرکت ارتباطات زیرساخت تهیه کنند.

اما مساله «حق حاکمیت» در منشور ملل متحد، یک امر مطلق نیست. براساس قوانین بین‌المللی، اگر کشوری ذیل فصل ۷ منشور ملل متحد قرار گرفت، این امکان برای جامعه جهانی وجود دارد که حتی با روش‌های قهرآمیز مصوب در «شورای امنیت ملل متحد» واکنش مناسب را انجام دهد.

اما این روش نیز در شرایط فعلی کمی پیچیده است. موضع روسیه، که روابط حسنه‌ای با جمهوری اسلامی دارد، علیه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک است. بنابراین در شرایط فعلی دنیا و به‌دلیل حق وتو روسیه، شورای امنیت کارکرد خود را در این زمینه از دست داده‌ است.

بنابراین در صورت ارائه اینترنت ماهواره‌ای در ایران، به احتمال زیاد شاهد شکایت وزارت ارتباطات جمهوری اسلامی به ITU خواهیم بود. در نتیجه براساس قوانین جاری بین‌الملل ITU حداکثر کاری که ممکن است بتواند انجام دهد، صدور بیانیه‌ای در اخطار به استارلینک برای توزیع اینترنت بدون مجوز توسط نهاد رسمی در خاک ایران به‌همراه محکومیت ایران در سانسور اینترنت شهروندانش خواهد بود.

این سازمان نمی‌تواند راسا اقدام به کار خاصی بکند بلکه تنها می‌تواند به سازمان عضوش از طرف ایالات متحده یعنی «کمیسیون ارتباطات فدرال» (FCC) و به سازمان عضوش از طرف جمهوری اسلامی یعنی «سازمان تنظیم مقررات» این اخطارهای کتبی را اعلام کند.

روز اول مهر ۱۴۰۱، با اعلام برخی معافیت‌های تحریمی برای شرکت‌های حوزه فناوری از سوی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده توییتی از وزیر خارجه آمریکا، ایلان ماسک مدیرعامل شرکت اسپیس‌اکس، صاحب پروژه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در توییتی کوتاه نوشت: «فعال کردن استارلینک…».

دو روز بعد کریم سجادپور، تحلیل‌گر مسائل ایران-آمریکا در موسسه کارنگی نوشت: «با ایلان ماسک درباره استارلینک در ایران حرف زدم … استارلینک اکنون در ایران فعال شده‌است… اگر کسی بتواند ترمینال‌ها را وارد ایران کند، کار خواهد کرد.»

در هر لحظه تقریبا بین ۱۵ تا ۲۰ ماهواره استارلینک در بالای ایران هستند. اما در کشورهای اطراف ایران تاکنون هیچ ایستگاه زمینی راه‌اندازی نشده‌است هرچند غیر از افغانستان، همه همسایه‌های ایران در لیست «به‌زودی…» (Coming Soon) استارلینک قرار دارند.

نیمی از ماهواره‌های استارلینک از نسل ۱ (بدون ارتباطات لیزری) و نیمی‌دیگر از نسل ۱/۵ (با ارتباطات لیزری) هستند بنابراین می‌توان انتظار داشت که در هر لحظه به‌تعداد کافی از ماهواره‌هایی که توان برقراری ارتباطات لیزری را دارند، برای پوشش ایران، در بالای سر کشور باشد.

در روش ارتباطات نوری (لیزری) نیازی نیست همه ماهواره‌ها به زمین متصل باشند، بلکه ماهواره‌ها می‌توانند با یکدیگر از طریق اتصال لیزری، اطلاعات را رد و بدل کنند و ماهواره‌ای که بالای یک ایستگاه زمینی است، این اطلاعات را به زمین منتقل می‌کند.

اتصالات لیزری ماهواره‌های استارلینک، فعال نشده‌است، اما آزمایش شده و موفقیت‌آمیز بوده‌است. بنابراین ممکن است این ارتباطات در مرحله بعدی آزمایش، برای مردم ایران تست شود. تلاش‌های گروهی از فعالان ایرانی نزدیک به اسپیس‌اکس در کالیفرنیا این شائبه را به‌وجود آورده‌است که ممکن است با‌توجه به وضعیت ایران، این تست با توجه به شرایط امنیتی، در سکوت خبری از سوی این شرکت در حال انجام باشد. چنین موضوعی، مستقلا قابلیت تایید و راستی‌آزمایی ندارد.

ممکن است چند هزار دستگاه ترمینال استارلینک وارد کشور شود. این تعداد دستگاه به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند جایگزین شبکه اینترنت ایران با بیش از ۲۰ میلیون کاربر ثابت و ۵۰ میلیون کاربر همراه شود. بلکه می‌تواند در شرایط بحرانی مانند اعتراضات مدنی که جمهوری اسلامی، ارتباطات اینترنتی را با اختلال مواجه کرده یا به‌کلی قطع می کند، یک راه ارتباطی جایگزین و موقت برای ارتباط با دنیای آزاد را فراهم کند.

تامین چند میلیون دستگاه برای پاسخگویی به نیاز اینترنتی کاربران، نیازمند سازمان عظیمی برای لجستیک و تدارکات است که فعلا در داخل کشور مهیا نیست.

احتمالا غیر از صدور بیانیه و اخطار، عواقب حقوقی بین‌المللی خاصی، دامنگیر طرفین نخواهد شد.