آیا آمار رسمی ایران درباره کرونا نادرست است؟
پاسخ قطعی این سوال معلوم نیست. در واقع بستگی به تعریف ما از «آمار موجود» و «واقعیت» دارد.
در حال حاضر سندی مبنی بر دستکاری آمار وجود ندارد. مدرک قطعی که ثابت کند وزارت بهداشت ایران، اطلاعات و اعداد و ارقامی متفاوت از آنچه در اختیار دارد را منتشر می‌کند. مراجع معتبر بین‌المللی نیز بعضا گفته‌اند که دلیل یا سندی محکم مبنی بر اعلام آمار غیر واقعی از سوی ایران وجود ندارد.
اما در عین حال شواهد و قرائن قابل توجهی هست که نشان می‌دهد در واقعیت، میزان ابتلا به ویروس کرونای جدید و بیماری COVID-19 و حتی آمار مرگ و میر بر اثر آن بیش از اعداد و رقم‌هایی است که به عنوان «آمار» از سوی وزارت بهداشت ایران اعلام و از سوی رسانه‌ها و مراجع رسمی بین‌المللی منتشر می‌شود.
فکت‌نامه پیش‌تر در مقاله‌ای با عنوان «چرا افکار عمومی به گزارش‌های رسمی ایران درباره کرونا بی‌اعتماد است؟» به دلایل بی‌اعتمادی عمومی به مراجع رسمی در ایران پرداخته بود. اما سوال اینجا است که چقدر آمار رسمی اعلام شده قابل اعتماد است؟
تدروس ادهانون، دبیر کل سازمان جهانی بهداشت، روز یکشنبه ۱۱ اسفند ۱۳۹۸ در پاسخ به سوالی درباره تردیدها نسبت به صحت آمار ایران گفت:
«سازمان جهانی بهداشت سازوکار خود را برای بررسی صحت اطلاعات دارد و تا الان مشکلی با گزارش‌های ایران نداشته است.»
در گزارش‌های روزانه سازمان جهانی بهداشت آمارهای ایران عینا مشابه آمارهایی است که رسانه‌های رسمی در ایران به طور روزانه منتشر می‌کنند. به عنوان مثال در گزارش شماره ۴۳ این سازمان که وضعیت جهان را در روز سوم مارس ۲۰۲۰ (۱۳ اسفند) تشریح کرده، آمار ابتلای تایید شده ۱۵۰۱ مورد و تعداد جان‌باختگان ۶۶ نفر اعلام شده است. این آمار عینا برابر آمار رسمی ایران، در روز ۱۲ اسفند است.
سندی وجود ندارد که نشان دهد آمار دیگری به جز این آمار، در دست مقام‌های ایران است و به دلایلی آمار واقعی را پنهان می‌کنند و چیز دیگری را به عنوان آمار واقعی مقابل مخاطب -چه مردم عادی و رسانه‌ها و چه سازمان‌های بین‌المللی- می‌گذارند.
اما این به آن معنی نیست که آمار رسمی در قیاس با واقعیت دقیق و کامل باشد. شواهد و قرائنی وجود دارد که نشان می‌دهد به احتمال زیاد، تعداد افراد مبتلا به ویروس کرونا COVID-19 بیش از آمار رسمی است. یعنی واقعیت متفاوت و بزرگ‌تر از آمار رسمی یا به عبارتی «آمار موجود» است.
واقعیت یا آمار رسمی
بر اساس گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا به نقل از وزارت بهداشت تا ساعت ۲ بعد از ظهر روز چهارشنبه ۱۴ اسفند ۱۳۹۸، تعداد افراد مبتلا به ویروس کرونا COVID-19 به ۲۹۹۲ نفر رسیده که از این میان، ۹۲ تن جان باخته و ۵۵۲ نفر بهبود یافته‌اند.
۲۹۲۲ نه تعداد کل افراد مبتلا بلکه تعداد موارد شناسایی و تایید شده است. یعنی کسانی که آزمایش‌های تخصصی، ابتلا به کرونا را در آنها به طور قطعی تایید کرده است.
با توجه به محدودیت‌های آزمایشگاهی در روزهای گذشته آمار واقعی به طور قطع این است. به عنوان مثال می‌توان به گفته‌های علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت اشاره کرد. او روز ۱۳ اسفند ۱۳۹۸ اعلام کرد:
«از ابتدا تاکنون بیش از ۸ هزار و ۵۳۲ نفر به علت ابتلا به این ویروس بستری شدند که برای ۵ هزار و ۷۳۷ نفر تست انجام شده و دو هزار و ۳۳۶ نفر به طور قطعی به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند.»
طبق این گفته، فقط روی ۶۷ درصد افرادی که به دلیل ظن ابتلا به این ویروس در بیمارستان بستری شده‌اند، آزمایش انجام شده است. یعنی نه فقط موارد مشکوک سرپایی با علائم عمومی ابتلا به ویروس مانند تب، سرفه، بلکه یک سوم کسانی که به خاطر وضعیتشان در بیمارستان بستری شده‌اند آزمایش نشده‌اند.
این در حالی است که گزارش‌های میدانی زیادی (از جمله این گزارش که روز ۱۰ اسفند در خبرگزاری ایرنا منتشر شده) وجود دارد که نشان از مراجعه افراد با علائم مشکوک برای انجام آزمایش دارند که از همه آنها آزمایش گرفته نمی‌شود.
مسعود پزشکیان، نایب‌رئیس مجلس و وزیر پیشین بهداشت ایران نیز روز ۱۳ اسفند در گفت‌وگویی مدعی شد آمار واقعی ابتلا به کرونا خیلی بیشتر از آمارهای رسمی است.
«عدد و رقم‌ها واقعی نیست، چون یک تعداد از این بیماران اصلا علامت ندارند که ما تست کنیم. ۹۵ نفر را پیدا می‌کنیم و دو نفر می‌میرند، بعد هم می‌گوییم از ۱۰۰ نفر اینقدر نفر آدم مرده در حالی که از ۱۰۰ نفر نیست؛ شاید از ده هزار نفر دو درصدش مرده باشد. وزارت بهداشت راست می‌گوید که آمارش اینقدر است، اما این آمار تمام آنهایی نیستند که گرفتارند؛ چون آمار آنها را نمی‌تواند داشته باشد و تست‌شان را نگرفته. ما خیلی‌ها را نشناختیم و تست نکردیم اما مریض هم هستند.»
پیش از این سایت بی‌بی‌سی فارسی هم در گزارشی که روز ۸ اسفند منتشر شده به بازخوانی گزارش رسانه‌های آمریکایی درباره شیوع کرونا در ایران پرداخت. عدم تناسب میان آمار ابتلا با نرخ مرگ و میر موضوع اغلب این گزارش‌ها بود. پدیده‌ای که از نگاه کارشناسان دلایل مختلفی می‌توانست داشته باشد، از جمله این دلیل که احتمالا ایران «در شناسایی و جمع‌آوری آمار مبتلایان عقب‌تر از آمار مرگ و میر است.»
یکی از این کارشناسان به شبکه ان‌بی‌سی گفته بود:
«مشخص نیست که آیا ایران ظرفیت و توان شناسایی دقیق همه مبتلایان را دارد یا نه. چنین کاری نیازمند مراجعه مستقیم به افراد در شهرها و روستاها است تا برای جمع‌آوری آمار تنها به گزارش بیمارستان‌های بزرگ که بیماران مشکوک را پذیرش می‌کنند متکی نبود.»
یکی دیگر از شواهدی که نشان می‌دهد آمار رسمی در ایران کامل نیست، تغییراتی است که در نرخ مرگ و میر یا بهبودی ثبت شده است. این تغییرات نشان می‌دهد همزمان با افزایش موارد ابتلای قطعی (شناسایی شده) نرخ مرگ و میر کاهش پیدا می‌کند.
مقایسه آمارهای روزانه نشان می‌دهد، در دو هفته نخست پس از اعلام و تایید رسمی کرونا در ایران، نرخ مرگ و میر کرونا در ایران به مرور پایین آمده است. در روزهای نخست، این نرخ چند برابر متوسط جهانی بود، اما در آخرین آمار ارائه شده در روز ۱۴ اسفند، چند دهم درصد کمتر از متوسط دنیا است.
در محاسبات زیر از اطلاعات گزارش‌های روزانه سازمان جهانی بهداشت (گزارش شماره‌های ۳۲ تا ۴۳) و برای روزهای ۱۳ و ۱۴ اسفند از آمار رسمی وزارت بهداشت ایران استفاده شده است.
چنانکه پیدا است نرخ مرگ و میر کرونا از ۴۰ درصد در روز نخست به ۳.۱ درصد در روز ۱۴ اسفند رسیده است، در حالی که بر اساس آمار نقشه زنده کرونا در جهان در نخستین دقایق بامداد ۱۵ اسفند ۱۳۹۸ از مجموع ۹۵ هزار و ۱۱۳ ابتلای قطعی ۳هزار و ۲۵۴ مورد مرگ ثبت شده. یعنی نرخ مرگ و میر کرونا در کل جهان ۳/۴ درصد بوده که حدود ۳ دهم درصد بیشتر از آمار ایران است.
به طور متوسط روزانه تعداد موارد ابتلای قطعی ۶۶درصد افزایش یافته است و آمار مرگ و میر هر روز ۳۴ درصد بیشتر شده است. با این همه وضعیت در همه روزها یکسان نبوده، در بعضی از روزها (۸ اسفند) آمار ابتلا تا ۷۴ درصد زیاد شده و در برخی روزهای دیگر (۴ اسفند) نرخ مرگ و میر ۶۰ درصد افزایش یافته است.
چنین نوسان شدیدی در هیچکدام از کشورهای دیگر دیده نمی‌شود. اغلب نرخ مرگ و میر ثابت و نزدیک به میانگین جهانی است و منحنی رشد شیوع ویروس و مرگ و میر ناشی از آن، به نسبت ایران منظم است.
اما چرا در ایران نوسان بالا است؟
اگر فرض دستکاری آمار را کنار بگذاریم، به نظر می‌رسد عدم شناسایی موارد ابتلا به کرونا، به خصوص در مورد کسانی که تازه علائم ابتلا در آنها خفیف است یا تازه پدیدار شده، عامل وضعیت غیرعادی در ایران است. به اذعان مقام‌های ایرانی امکان انجام آزمایش حتی برای همه بیماران بستری هم وجود نداشته است، بنابراین می‌توان با اطمینان گفت تعداد افراد مبتلا بیشتر از افرادی است که ابتلای قطعی آنها از راه آزمایش تایید شده است.
اختلاف میان واقعیت و آمار موجود پدیده‌ای منحصر به ایران نیست، اما میزان اختلاف میان واقعیت و آمار موجود، در اعتبارسنجی آمار موجود تعیین‌کننده است. در حال حاضر هیچ تخمین و برآورد رسمی از واقعیت وجود ندارد، اما آن طور که به نظر می‌رسد فاصله میان واقعیت و آمار موجود در ایران زیاد است.
کارشناسان وزارت بهداشت، یا حتی کارشناسان امنیت عمومی و مدیریت بحران می‌توانند با توجه به فکت‌های موجود، برآوردی علمی از وضعیت ارائه کنند و شدت و گسترش شیوع کرونا در ایران را از طریق مدل‌سازی بر اساس فرضیات، تخمین بزنند. اما این کار تا الان در ایران انجام نشده است. مقام‌های ایرانی حتی تلاش نکرده‌اند تا با توضیح و تشریح وضعیت و ارائه گزارش شفاف درباره امکانات موجود، افکار عمومی و رسانه‌ها را قانع کنند که اختلاف نه ناشی از آمارسازی یا پنهان‌کاری بلکه نتیجه فرایند تدریجی و کند شناسایی موارد ابتلا است.
جمع‌بندی
در مقام جمع‌بندی، می‌توان این مقاله را در این سه سوال و جواب خلاصه کرد که:
۱- آیا آمار رسمی کرونا در ایران واقعیت را بازگو می‌کنند؟
خیر. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهند دایره شیوع کرونا در ایران گسترده‌تر از آمار رسمی است. آمار رسمی فقط تعداد افرادی را که ابتلای آنها به ویروس کرونا از طریق آزمایش قطعی شده، در برمی‌گیرد.، حال آنکه به اذعان مقام‌های ایرانی، تا کنون فقط دو سوم افرادی که به ظن کرونا در بیمارستان بستری شده‌اند آزمایش داده‌اند.
۲- آیا آمار رسمی کرونا در ایران دستکاری شده است؟
هیچ سندی وجود ندارد که نشان دهد آمار دستکاری شده است. «آمار رسمی» تنها آمار موجود و مبنا و مرجع آماری سازمان‌های معتبر بین‌المللی و سازمان جهانی بهداشت است. این سازمان می‌گوید «سازوکار راستی‌آزمایی» خودش را برای تایید آمار کشورها دارند. با این همه فرضیه پنهان‌کاری و دستکاری آمار در ایران مسبوق به سابقه و همواره یک فرضیه ممکن است.
۳- فاصله واقعیت با آمار موجود چقدر است؟
پاسخ قطعی این سوال معلوم نیست. ایران نه از نظر امکانات و نه از نظر مدیریت بحران، برای رویارویی با کرونا آمادگی نداشته است. مدیریت عمومی بحران بعد از ورود ویروس کرونا به ایران، ابتلای جمعیتی قابل توجه و مرگ چند نفر آغاز شده است.
تا اینجا آمار عقب‌تر از واقعیت شیوع کرونا است و آن طور که از شواهد و قرائن پیدا است، این فاصله چندان کم هم نیست.
اندازه‌گیری و تخمین این فاصله غیرممکن نیست. روش‌های علمی وجود دارد که کارشناسان وزارت بهداشت و البته کارشناسان امنیت عمومی می‌توانند با استفاده از آنها مدل‌هایی از وضع موجود ترسیم کنند. این مدل‌ها هم ابزاری مفید برای مدیریت بحران است و هم می‌تواند بی‌اعتمادی به آمار رسمی را کم کند.